Tổng thống Mỹ đương nhiệm và tiền lệ chưa từng có
Cho tới tận năm nay, chuyện một tổng thống Mỹ đang tại vị đi kiện báo chí gần như không tồn tại trong tiền lệ. Vậy mà chỉ trong vài tháng, Donald Trump đă biến điều đó thành… chuyện thường ngày ở huyện.
Sau Wall Street Journal, New York Times, giờ tới lượt BBC trở thành bị đơn trong một vụ kiện phỉ báng, tất cả đều được nộp đơn tại Florida – “sân nhà” chính trị và pháp lư của Trump. Các chuyên gia luật truyền thông đều nhận xét những hồ sơ kiện này khá yếu về mặt lập luận, nhưng lại cực kỳ hữu hiệu trên mặt trận tuyên truyền: mỗi lần kiện là một lần Trump chiếm sóng, gửi tín hiệu tới cử tri rằng ông “đứng lên chống lại truyền thông gian dối”.
Cú “cắt ghép tệ hại” trong phim tài liệu Panorama
Trọng tâm vụ kiện với BBC xoay quanh một tập phim tài liệu thuộc loạt chương tŕnh “Panorama” phát sóng trước bầu cử 2024. Trong phim, đoạn phát biểu ngày 6/1/2021 của Trump bị cắt ghép: phần ông kêu gọi người ủng hộ “đi tới Điện Capitol” được nối liền với đoạn “fight like hell” – “chiến đấu tới cùng” – khiến người xem có cảm giác ông trực tiếp kêu gọi đám đông xông vào Quốc hội.
Trong bài phát biểu gốc, những câu nói này tách biệt hơn: Trump vừa xoáy mạnh vào khẩu hiệu “fight, stop the steal”, vừa xen vào cụm từ “đi cổ vũ các nghị sĩ can đảm của chúng ta” và có chèn thêm chữ “peacefully” – “một cách ôn ḥa”. BBC về sau thừa nhận cách dựng phim này “là một sai lầm trong phán đoán biên tập”, xin lỗi và nói sẽ không phát lại tập phim trên bất kỳ nền tảng nào.
Nhưng với đội ngũ luật sư của Trump, đây là “bằng chứng vàng” cho thấy BBC cố t́nh bôi nhọ tổng thống, khiến ông trông như người ra lệnh bạo loạn. Bên nguyên đ̣i 5 tỷ đô cho mỗi tội danh, tổng cộng 10 tỷ đô tiền bồi thường – con số mà ngay cả giới luật sư giàu tưởng tượng cũng cho là… khó mơ nổi.
Vụ kiện yếu tay về luật, mạnh tay về chính trị
Điểm gây tranh căi đầu tiên là thẩm quyền. BBC khẳng định tập Panorama đó không hề phát sóng hay stream chính thức tại Mỹ. Đơn kiện của Trump chỉ gợi ư rằng “một số người ở Florida có thể đă xem bằng VPN”, nhưng lại không đưa ra ví dụ cụ thể nào về khán giả bị ảnh hưởng.
Trong luật phỉ báng Mỹ, muốn kiện ở một bang, nguyên đơn phải chứng minh ḿnh bị tổn hại uy tín tại chính nơi đó. Nhiều giáo sư luật dự đoán BBC sẽ lập tức yêu cầu ṭa bác đơn v́ thiếu thẩm quyền, và đây sẽ là cuộc đấu pháp lư đầu tiên.
Ngay cả nếu vượt qua cửa ải này, Trump vẫn phải chứng minh được những yếu tố cực kỳ khắt khe dành cho một “public figure”: không chỉ nội dung sai, gây tổn hại, mà c̣n phải cho thấy BBC biết rơ sai hoặc liều lĩnh coi thường sự thật – cái gọi là “actual malice”. Và trong lĩnh vực biên tập, chuẩn “actual malice” lại càng cao, v́ ṭa án từ lâu đă nhấn mạnh phải bảo vệ quyền tự do chỉnh sửa, kể chuyện của báo chí.
Xin lỗi không phải là thú tội
BBC đă chủ động xin lỗi, thừa nhận cách dựng phim “rất kém”, hai lănh đạo cao nhất của đài cũng đă từ chức trong cơn khủng hoảng uy tín hiếm có. Nhưng trong ngôn ngữ pháp lư, xin lỗi không đồng nghĩa nhận tội. Các chuyên gia truyền thông chỉ ra rằng, trong một vụ kiện phỉ báng, bên bị đơn thậm chí có thể lập luận: việc công khai xin lỗi đă giảm bớt thiệt hại cho nguyên đơn, chứ không phải bằng chứng của ác ư.
Luật sư ở London c̣n lưu ư rằng nhiều thẩm phán Mỹ trước đây đă xem những lời kêu gọi “fight, stop the steal” và việc Trump thúc giục người ủng hộ đi tới Capitol như yếu tố trung tâm dẫn tới vụ bạo loạn 6/1. Nói cách khác, điều BBC muốn truyền tải – rằng bài phát biểu đó có thể bị hiểu là kích động hành động phi pháp – đă được một số ṭa Mỹ nhắc lại trong các phán quyết khác. Đây sẽ là một điểm tựa quan trọng để BBC bảo vệ ḿnh.
Khi ṭa án trở thành sân khấu đấu với báo chí
Dù giới luật coi đây là vụ kiện yếu tay, nhưng về mặt truyền thông chính trị, đ̣n đánh này của Trump vẫn rất hiệu quả. Mỗi lần nộp đơn kiện là mỗi lần ông chiếm trang nhất: “Tổng thống Mỹ kiện BBC 10 tỷ đô”, “Trump cáo buộc truyền thông quốc tế bịa đặt”, v.v… Điều đó củng cố h́nh ảnh mà ông muốn gieo vào tâm trí người ủng hộ: ḿnh là nạn nhân của “deep state” và “fake news”, dám đứng lên chống lại “truyền thông thiên tả toàn cầu”.
Các tổ chức bảo vệ tự do ngôn luận đă lên tiếng cảnh báo đây là chiến thuật hù dọa, t́m cách “làm lạnh” (chill) tiếng nói chỉ trích trên toàn thế giới, chứ không chỉ trong nước Mỹ. Viện Báo chí Quốc tế gọi vụ kiện là “trừng phạt quá mức, nhằm gửi thông điệp răn đe tới mọi ṭa soạn dám đưa tin bất lợi về chính quyền”.
Đ̣n mở rộng mặt trận: từ New York Times đến BBC
BBC không phải cái tên duy nhất bị lôi ra ṭa. Trước đó, Trump đă kiện New York Times, Wall Street Journal và một tờ báo nhỏ ở Iowa, cáo buộc họ đăng bài sai sự thật về ông. Một số hăng – như CBS, ABC – đă chọn giải pháp dàn xếp sau bầu cử 2024. Những trường hợp ít chịu nhượng bộ hơn, như các vụ kiện phỉ báng trước đây, thường kết thúc bằng việc ṭa án bảo vệ Tu chính án thứ Nhất và bác bỏ phần lớn yêu cầu của Trump.
Với BBC, tổng thống Mỹ có thêm một mục tiêu đặc biệt: đánh thẳng vào đài truyền h́nh công cộng lớn nhất châu Âu, được tài trợ bằng phí truyền h́nh bắt buộc. Nếu BBC buộc phải bồi thường số tiền khổng lồ từ ngân sách công, đó sẽ là quả bom chính trị trong nội bộ nước Anh. Bản thân các luật sư Anh cũng nhận định khả năng này là cực thấp, nhưng chỉ riêng việc bị kéo vào ṿng kiện tụng tại Mỹ đă đủ khiến BBC tổn thương danh tiếng.
Phép thử cho ranh giới giữa danh dự chính khách và tự do báo chí
Ở cấp độ rộng hơn, vụ kiện này đặt ra câu hỏi: một tổng thống đương nhiệm nên phản ứng thế nào trước lỗi sai của báo chí? Khi một đài truyền h́nh công khai thừa nhận sai sót, sửa lỗi và xin lỗi, liệu việc kéo họ ra ṭa đ̣i 10 tỷ đô có c̣n nhằm “bảo vệ danh dự” hay chỉ là cách tận dụng pháp đ́nh như một sân khấu tranh cử?
Tự do báo chí không đồng nghĩa với quyền được sai mà không chịu trách nhiệm. Nhưng nếu mỗi lỗi biên tập – dù nghiêm trọng – đều có thể trở thành cớ cho những vụ kiện hàng tỷ đô từ giới quyền lực, th́ hiệu ứng phụ sẽ rất rơ: nhiều ṭa soạn sẽ tự kiểm duyệt, hạn chế các phóng sự điều tra, hạn chế những góc nh́n gai góc v́ sợ bị trả đũa.
Trump có thể giành thêm điểm với một bộ phận cử tri muốn “trừng phạt truyền thông”. Song về lâu dài, nếu các vụ kiện kiểu này trở thành b́nh thường, người thua không chỉ là BBC hay New York Times, mà là công chúng – những người cần một báo chí độc lập, được phép sai và được buộc phải sửa, chứ không bị biến thành mục tiêu trong những cuộc chiến quyền lực trị giá hàng tỷ đô la.
