Trung Quốc siết xuất khẩu, châu Âu bắt đầu “rút chân”
Không ồn ào, không khẩu hiệu, nhưng từng mảnh của bức tranh đang lộ dần: các tập đoàn châu Âu âm thầm hoạch định lại chuỗi cung ứng, chuẩn bị rút dần khỏi Trung Quốc. Nguyên nhân không chỉ là căng thẳng Mỹ – Trung kéo dài, mà còn là hệ thống kiểm soát xuất khẩu ngày càng khắt khe mà Bắc Kinh đang áp dụng lên nhiều loại khoáng sản, vật liệu và công nghệ then chốt.
Khảo sát mới nhất của Phòng Thương mại Liên minh châu Âu tại Trung Quốc cho thấy cứ 3 doanh nghiệp thì có 1 đang tính chuyện chuyển hoạt động thu mua, sản xuất hoặc một phần chuỗi cung ứng ra khỏi nền kinh tế lớn thứ hai thế giới. Gần 40% doanh nghiệp phàn nàn giấy phép xuất khẩu bị xử lý chậm hơn rất nhiều so với mốc 45 ngày mà phía Trung Quốc cam kết, kéo theo kế hoạch sản xuất rối tung, nguy cơ “nghẽn” chuỗi cung ứng bất cứ lúc nào. Với các ông lớn như BMW, Volkswagen, Nokia, TotalEnergies… bức tranh ấy không còn là lý thuyết, mà là rủi ro vận hành sờ thấy được.
Chủ tịch EuroCham Jens Eskelund thẳng thắn thừa nhận: những biện pháp kiểm soát xuất khẩu mới đã đẩy mức độ bất định trong kinh doanh tại Trung Quốc lên một nấc mới, khiến nhiều dây chuyền đứng trước nguy cơ chậm tiến độ, thậm chí tạm dừng sản xuất. Một số doanh nghiệp ước tính chi phí phát sinh có thể “thổi bay” tới 20% doanh thu toàn cầu; doanh nghiệp khác tính sơ cũng đã đội thêm hơn 250 triệu euro vì gián đoạn chuỗi cung ứng.
Cơn ác mộng đất hiếm: vũ khí thương mại của Bắc Kinh
Nỗi lo lớn nhất của châu Âu nằm ở chỗ: Trung Quốc đang nắm đằng chuôi trong cuộc chơi đất hiếm. Chỉ một tín hiệu “siết chặt thêm” như hồi tháng 10 cũng đủ khiến các nhà máy ô tô, các hãng công nghệ trên toàn cầu căng thẳng. Đợt hạn chế xuất khẩu trước đó vào tháng 4 từng buộc một số nhà máy châu Âu phải dừng dây chuyền vì thiếu nam châm và vật liệu liên quan.
Theo khảo sát, gần 70% doanh nghiệp châu Âu có nhà máy ở nước ngoài đang phụ thuộc vào linh kiện sản xuất tại Trung Quốc thuộc diện kiểm soát. Khoảng một nửa số doanh nghiệp xuất khẩu thừa nhận nhà cung cấp hoặc khách hàng của họ đã – hoặc sắp – rơi vào danh mục bị quản lý. Nói cách khác, chỉ cần Bắc Kinh siết thêm một nấc, cả chuỗi sản xuất đa quốc gia có thể rung lắc dữ dội.
Các biện pháp của Trung Quốc không chỉ mang tính kỹ thuật. Chúng còn là đòn bẩy thương mại và chính trị trong cuộc đối đầu với Mỹ và phương Tây. Khi Bắc Kinh bất ngờ dọa siết thêm xuất khẩu đất hiếm, thông điệp gửi tới Washington và Brussels rất rõ: nguồn cung chiến lược này có thể trở thành “vũ khí” bất cứ lúc nào. Và đằng sau mỗi tuyên bố là hàng loạt doanh nghiệp châu Âu nơm nớp lo nguy cơ đứt gãy nguyên liệu, trễ hàng, phạt hợp đồng.
Doanh nghiệp Trung Quốc lách luật: đổi công thức, đổi vỏ, giữ dòng tiền
Trớ trêu là ngay tại Trung Quốc, các doanh nghiệp cũng đang bị chính quy định nội địa “làm khó” và buộc phải sáng tạo để sống chung. Khi những nguyên tố đất hiếm nặng như dysprosium, terbium bị siết chặt, các nhà sản xuất nam châm đã đua nhau điều chỉnh công thức chế tạo: giảm hoặc bỏ hẳn các nguyên tố bị kiểm soát, chuyển sang những loại nam châm thay thế chịu nhiệt kém hơn nhưng vẫn đủ cho các thiết bị gia dụng, động cơ công nghiệp thông thường.
Những cái tên như Yonjumag, Zhaobao Magnet, Anhui Hanhai New Material, X-Mag… lần lượt giới thiệu các dòng sản phẩm mới có thể hoạt động khoảng 150 độ C, không cần đất hiếm nặng. Dù chưa thể thay thế trong các ngành yêu cầu hiệu suất cực cao như hàng không hay ô tô điện, nhưng trong bối cảnh nguồn cung khan hiếm, khách hàng phương Tây buộc phải “mềm hóa tiêu chuẩn”: nam châm kém hoàn hảo một chút còn hơn là… không có để dùng.
Bên cạnh đó, một “chiêu” khác là xuất khẩu sản phẩm đã lắp ráp sẵn, ví dụ như động cơ điện chứa nam châm, thay vì xuất khẩu nam châm riêng lẻ – bởi thành phẩm ứng dụng thường không nằm trong danh sách kiểm soát. Chiêu “đổi vỏ” này giúp doanh nghiệp đi qua khe cửa pháp lý một cách hợp lệ. Nhưng ngay khi doanh nghiệp chuyển sang dùng holmium – nguyên tố chưa bị siết – thay cho dysprosium và terbium, Bắc Kinh lại bổ sung holmium vào danh sách hạn chế.
Dù lệnh kiểm soát holmium được tạm hoãn một năm theo thỏa thuận Mỹ – Trung, khoảng thời gian này chỉ là “cửa sổ cơ hội” ngắn ngủi. Các doanh nghiệp trong nước phải vừa chạy đua đổi mới kỹ thuật, vừa dò dẫm giới hạn của nhà nước, tránh công khai quá nhiều thông tin kỹ thuật vì lo “dính” thêm quy định. Đến lúc này, ai cũng hiểu: Trung Quốc thống trị nguồn cung đất hiếm, nhưng nhịp thở của chính các công ty nội địa cũng bị nén chặt dưới cánh tay quản lý.
Châu Âu “giảm rủi ro”: không chờ Bắc Kinh nới tay
Trong bối cảnh đó, cụm từ “giảm rủi ro” (de-risking) không còn là khẩu hiệu chính trị của Brussels, mà đã trở thành chiến lược sống còn của doanh nghiệp. Một phần ba doanh nghiệp châu Âu tại Trung Quốc đang xem xét chuyển nguồn cung, gần 70% phải phụ thuộc vào linh kiện nằm trong diện kiểm soát, 40% bức xúc vì thủ tục cấp phép kéo dài hơn hẳn so với cam kết.
Không ít tập đoàn phương Tây đã chọn cách “lùi dần”: ngừng hoặc giảm mạnh đầu tư mới vào Trung Quốc, chuyển một phần đơn hàng, một phần dây chuyền sang Đông Nam Á hoặc các nước chi phí thấp hơn. ASEAN – trong đó có Việt Nam – bắt đầu được nhìn như lựa chọn thay thế hấp dẫn: đủ gần để nối chuỗi sản xuất, đủ khác để không bị kẹt trong vòng xoáy kiểm soát xuất khẩu của Bắc Kinh.
Trong khi đó, tại Bắc Mỹ, các ông lớn như General Motors đã chủ động yêu cầu hàng nghìn nhà cung ứng tách khỏi chuỗi cung ứng Trung Quốc vào năm 2027, chuyển dần sang nguồn trong khu vực. Những cú sốc như việc Nexperia lao đao vì chi nhánh Trung Quốc bị gián đoạn càng khiến giới công nghiệp thấm thía: đặt quá nhiều “trứng” vào một giỏ Trung Quốc là bài toán rủi ro cao.
Ngành linh kiện ô tô Đức: từ niềm tự hào đến cuộc đua sinh tồn
Nếu Trung Quốc là “phòng máy” của chuỗi cung ứng toàn cầu, thì Đức từng là biểu tượng của chất lượng và độ chính xác cơ khí. Nhưng giờ đây, chính ngành linh kiện ô tô Đức lại đang bị hàng giá rẻ, chất lượng ngày càng tốt từ Trung Quốc “bào mòn” từng chút một.
Những bộ phận điện tử, linh kiện kim loại rèn, cụm hộp số… từ châu Á đổ vào thị trường Đức với tốc độ khiến công đoàn và doanh nghiệp choáng váng. Chủ tịch hội đồng người lao động tại PWO – một nhà sản xuất trục lái và linh kiện chính xác – thừa nhận: chất lượng hàng Trung Quốc “không hề tệ chút nào”, và rõ ràng họ đã chuẩn bị rất kỹ lưỡng. Các tên tuổi như BYD, CATL không chỉ thống trị xe điện mà còn chiếm lĩnh luôn thị trường pin – trái tim của chiếc xe – đẩy các nhà cung ứng truyền thống vào thế phòng thủ.
Khảo sát của CLEPA cho thấy gần 70% nhà sản xuất linh kiện châu Âu đã phải đối mặt với cạnh tranh trực tiếp từ doanh nghiệp Trung Quốc, tăng 12 điểm phần trăm chỉ trong vài tháng. Hơn một nửa số công ty cho biết biên lợi nhuận đã tụt xuống dưới 5% – mức tối thiểu để duy trì đầu tư nghiên cứu, đổi mới. Lợi nhuận mỏng đi, đơn hàng bị chắt lọc, chi phí sản xuất gia tăng, không ít hãng buộc phải cắt giảm sản lượng, sa thải lao động.
Đáng lo hơn, các doanh nghiệp Đức cho biết nhiều đợt chào hàng từ Trung Quốc có mức giá “thấp hơn cả chi phí sản xuất” của họ, trong khi các hãng xe lớn như Volkswagen, BMW, Mercedes-Benz đã bắt đầu mua linh kiện từ những nguồn này. Tại Bosch, đại diện người lao động nhẩm tính hàng loạt sản phẩm tương đương từ Trung Quốc rẻ hơn 20–30%. Ở tầm vĩ mô, giới chuyên gia cảnh báo: nếu không có những biện pháp quyết liệt, ngành sản xuất linh kiện của châu Âu sẽ dần bị “bốc hơi”, kéo theo thất nghiệp, mất năng lực công nghệ và phụ thuộc sâu hơn vào bên ngoài.
Tương lai chuỗi cung ứng: không còn chỗ cho sự ngây thơ
Từ đất hiếm, nam châm, linh kiện ô tô cho tới các con ốc nhỏ nhất trên dây chuyền, bài học đang hiện ra khá rõ cho doanh nghiệp châu Âu: thời kỳ “đặt tất cả vào Trung Quốc” đã qua. Bắc Kinh có thể vừa là nhà máy của thế giới, vừa là người gác cổng, sẵn sàng siết hoặc nới nguồn cung vì những toan tính địa chính trị.
Trước một đối tác như vậy, sự ngây thơ là điều xa xỉ. Đó là lý do làn sóng “lặng lẽ tháo chạy” – từ chuyển nguồn thu mua, đa dạng hóa nhà cung ứng, chuyển nhà máy sang ASEAN, Bắc Mỹ, đến việc buộc nhà sản xuất nước ngoài phải đặt một phần sản xuất ngay tại châu Âu – đang dần trở thành xu hướng chủ đạo.
Trung Quốc có thể tiếp tục là mắt xích quan trọng trong chuỗi giá trị toàn cầu, nhưng vị thế đó giờ đây đã đi kèm với một cái giá: sự hoài nghi và cảnh giác ngày càng lớn từ khách hàng quốc tế. Khi một khách hàng phương Tây nói thẳng với nhà cung cấp Trung Quốc rằng “khi nguồn thay thế đủ ổn định, chúng tôi sẽ dừng mua của các anh”, đó không chỉ là lời cảnh báo cho một doanh nghiệp, mà là tín hiệu cho cả một thời đại phụ thuộc đang bắt đầu khép lại.
