Cuộc chiến chống tội phạm ma túy có tổ chức đầy khó khăn của Ecuador đã kéo dài nhiều năm, với hàng loạt những sai lầm, bê bối trong quá khứ khoảng 1 thập niên trước đây đã khiến quốc gia vốn bình yên này trở thành tâm điểm bạo lực, là điểm trung chuyển ma túy quốc tế. Việc tổng thống trẻ tuổi Daniel Noboa quyết tâm đẩy mạnh cuộc chiến chống tội phạm ma túy hứa hẹn sẽ có chuyển biến tích cực hơn.
Nhưng, việc ông mời gọi quân đội nước ngoài hợp tác, với sự trở lại của “trùm chiến tranh” gây tranh cãi Erik Prince, đang khiến nhiều người băn khoăn...
Từ “ốc đảo yên bình” đến tâm điểm bạo lực
Tội phạm bạo lực bắt đầu thực sự gia tăng ở Ecuador vào năm 2020 với một loạt vụ thảm sát trong tù do các băng đảng đối địch thực hiện - một điềm báo đáng sợ về những gì sắp xảy ra bên ngoài bức tường nhà tù. Nhưng, quá trình chuyển đổi của đất nước thành một tâm điểm tội phạm vào thời điểm đó đã diễn ra trong nhiều năm, một phần do chính sách của chính phủ mắc nhiều sai lầm.
Một số yếu tố ngẫu nhiên đã xảy ra dẫn đến Ecuador thành điểm nóng của tội phạm có tổ chức sau năm 2016. Năm đó, Chính phủ Colombia đã ký thỏa thuận hòa bình với Lực lượng vũ trang cách mạng Colombia (FARC), chính thức chấm dứt cuộc nổi loạn kéo dài 53 năm của nhóm du kích này.
Thỏa thuận hòa bình đã góp phần vào giai đoạn ổn định cho Colombia, nhưng lại có tác động hoàn toàn ngược lại đối với Ecuador. FARC từ lâu đã duy trì độc quyền trên thực tế đối với các tuyến đường buôn bán cocaine béo bở từ miền Nam Colombia đến các cảng Thái Bình Dương của Ecuador, nơi họ có xu hướng giảm bạo lực xuống mức tối thiểu.
Tổng thống Ecuador Daniel Noboa quyết tâm chống tội phạm ma túy.
Giải giáp của FARC đã mở ra một khoảng trống quyền lực, ngay cả khi sản lượng coca của Colombia đạt mức cao nhất mọi thời đại. Các nhóm người Ecuador bắt đầu tranh giành nhau lấp đầy khoảng trống. Nhận thấy cơ hội, các nhóm tội phạm nước ngoài cũng nhảy vào. Các băng đảng Sinaloa và Jalisco Nueva Generacion, vốn đã tham gia vào cuộc chiến công khai ở Mexico, đã tuyển dụng những người đại diện địa phương để giành thế thượng phong ở Ecuador. Mafia Albania, vốn từ lâu đã giúp FARC vận chuyển cocaine của mình đến châu Âu, cũng đã thiết lập sự hiện diện của riêng mình ở quốc gia này.
Đối với các nhóm tội phạm, mạng lưới đường bộ chất lượng cao của Ecuador, nền kinh tế đô la hóa và việc không yêu cầu thị thực đối với công dân nước ngoài cũng làm giảm chi phí kinh doanh. Cho đến năm 2016, tội phạm vẫn tập trung ở khu vực bờ biển Thái Bình Dương của Ecuador, nhưng một trận động đất tàn khốc ở bờ biển Thái Bình Dương năm 2016 đã thu hút lượng lớn binh lính và lực lượng ứng cứu đầu tiên đến khu vực này, vô tình khiến các nhóm tội phạm phải phân tán khắp đất nước và mở ra những mặt trận mới trong cuộc chiến giành quyền kiểm soát các hoạt động bất hợp pháp. Sau đó, tình hình còn tệ hơn nữa, giá dầu giảm khiến mặt hàng xuất khẩu chính của đất nước gặp khó khăn, cộng với suy thoái kinh tế nghiêm trọng do đại dịch COVID-19 đã cung cấp cho các nhóm tội phạm nguồn cung cấp ổn định những tân binh trẻ tuổi, thất nghiệp.
Khi các cuộc đấu đá giữa các băng đảng bắt đầu hạ gục những tên trùm tội phạm từng rất hùng mạnh, bối cảnh tội phạm ngày càng trở nên hỗn loạn. Bạo lực gia tăng.
Sai lầm nối tiếp sai lầm
Các lựa chọn chính sách của Chính phủ Ecuador liên tiếp khiến vấn đề trở nên tồi tệ hơn.
Trong thập kỷ tại nhiệm từ năm 2007 đến năm 2017, cựu Tổng thống Rafael Correa đã giảm tỷ lệ giết người ở Ecuador xuống mức thấp kỷ lục thông qua việc kết hợp tăng cường cảnh sát, giảm nghèo đói và bất bình đẳng và cho phép các băng đảng của các quốc gia này chuyển đổi thành các hiệp hội văn hóa nếu họ từ bỏ bạo lực.
Nhưng, ông Correa cũng đã đặt một quả bom hẹn giờ bằng cách làm suy yếu năng lực của Ecuador trong việc đối phó với nạn buôn bán ma túy xuyên quốc gia, mà ông coi là vấn đề đối với các quốc gia tiêu thụ ma túy như Mỹ và các quốc gia thành viên Liên minh châu Âu chứ không phải Ecuador.
Ông Correa đã đóng cửa một căn cứ quân sự của Mỹ tại Manta, Ecuador và chấm dứt hợp tác với Cơ quan Chống ma túy Mỹ. Kết quả là, vùng đặc quyền kinh tế trên biển của Ecuador - lớn thứ 5 ở Nam Mỹ, bao phủ hơn 1 triệu km vuông đại dương - về cơ bản đã không còn bị giám sát. Các thành viên lâu năm của cảnh sát, các chuyên gia an ninh và một cựu quan chức chính phủ của ông Correa đều cho rằng các tàu buôn ma túy bắt đầu đổ xô đến khu vực này từ vùng biển Peru và Colombia được kiểm soát tốt hơn.
“Trùm chiến tranh” Erik Prince đã trở lại.
Thêm vào đó, ông Correa cũng nhượng bộ các cảng và sân bay của Ecuador cho các chủ sở hữu tư nhân, khiến nhà nước khó thực thi các quy định bắt buộc phải sàng lọc hàng hóa nhập cảnh và xuất cảnh. Ông cũng đã giải tán một nhóm điều tra tinh nhuệ của cảnh sát quốc gia mà ông coi là không trung thành. Công bằng mà nói, đơn vị này thường xuyên có những hành động vượt thẩm quyền, nhưng cho đến nay, đây là đơn vị chuyên nghiệp nhất của Ecuador khi nói đến các cuộc điều tra tội phạm.
Những thử thách thực sự đã đến với những người kế nhiệm ông Correa và họ cũng không làm tốt hơn. Cựu Tổng thống Lenin Moreno, người kế nhiệm trực tiếp từ năm 2017 đến năm 2021, từng là phó tổng thống của ông Correa nhưng đã bất đồng quan điểm với ông sau khi nhậm chức. Sau đó, ông tập trung nhiệm kỳ của mình vào việc thanh trừng những người trung thành với ông Correa, nới lỏng quyền kiểm soát của tổng thống đối với các thể chế nhà nước khác và đưa Ecuador trở lại quỹ đạo địa chính trị của Mỹ.
Chính sách an ninh được đưa ra như một ý nghĩ muộn màng. Ông Moreno đã bãi bỏ Bộ Tư pháp và thay thế bằng một cơ quan nhanh chóng mất quyền kiểm soát các nhà tù lớn của đất nước, nơi giam giữ hàng chục nghìn tù nhân. Những nhà tù đó sau đó đã trở thành căn cứ hoạt động tiền phương cho các nhóm tội phạm có tổ chức và là nơi dàn dựng cho các cuộc chiến giành địa bàn của chúng. Kể từ tháng 2/2021, hơn 400 tù nhân đã bị giết bên trong các bức tường nhà tù.
Trong khi đó, suy thoái kinh tế kéo dài và sự chuyển dịch sang chính sách thắt lưng buộc bụng về tài chính đã dẫn đến việc cắt giảm chi tiêu xã hội, làm tổn hại đến mạng lưới an toàn xã hội của Ecuador. Các cuộc biểu tình bạo lực phản đối các biện pháp thắt lưng buộc bụng nổ ra vào năm 2019 và 2022 đã làm xói mòn thêm trật tự công cộng và tính hợp pháp của nhà nước.
Các thẩm phán tỉnh cấp lệnh habeas corpus để thả những nghi phạm trong các vụ án tội phạm có tổ chức khỏi nơi giam giữ tạm thời với tỷ lệ đáng báo động. Các thành viên cấp cao của cảnh sát và tư pháp chứng thực sự tồn tại của "đội quân luật sư" ở mọi tỉnh của Ecuador và chính họ là những người rất tinh xảo trong nghệ thuật tạo ra “tình trạng vô tội”.
Vào thời điểm ông Lasso, người kế nhiệm ông Moreno, được bầu làm tổng thống năm 2021, Ecuador đã trở thành “tâm bão”.
Nhưng, ông Lasso đã không thay đổi được hướng đi. Ông đã dành hầu như toàn bộ vốn chính trị rất hạn chế của mình để thúc đẩy các dự luật cải cách kinh tế thông qua một quốc hội “thù địch” do phe đối lập lãnh đạo. Trong khi đó, ông dường như coi bạo lực gia tăng là một cuộc chiến giữa người Ecuador và tội phạm, như ông mô tả trong một dòng tweet đã bị xóa. Ngược lại, người Ecuador coi một quốc gia tê liệt, không muốn hoặc không thể giúp họ. Nhiều trường hợp công lý tự phát, thường được ghi lại trong các cảnh quay bằng điện thoại thông minh có độ phân giải thấp, bắt đầu lan rộng.
Thời điểm ông Lasso hành động thì đã quá muộn. Vào tháng 2, ông kêu gọi một cuộc trưng cầu dân ý về các cải cách hiến pháp liên quan đến cuộc chiến chống tội phạm, nhưng đã làm lu mờ nội dung của nó bằng cách thêm vào các cải cách thể chế phục vụ cho bản thân. Cuộc trưng cầu dân ý đã thất bại, làm Lasso khập khiễng về mặt chính trị và góp phần vào chuỗi sự kiện khiến ông phải giải tán quốc hội vào tháng trước.
Ông Lasso sau đó đã hợp pháp hóa việc sở hữu vũ khí cá nhân để tự vệ và ban hành sắc lệnh coi một số nhóm tội phạm là tổ chức khủng bố, trao cho quân đội vai trò lớn hơn trong cuộc chiến chống tội phạm. Nhưng, cả hai biện pháp này phần lớn chỉ mang tính hình thức. Rất ít người Ecuador kiếm đủ tiền để mua súng ngắn. Và, quân đội không muốn đảm nhận nhiệm vụ phá cửa và chống lại tội phạm trên đường phố, vì có nguy cơ bị truy tố vì lạm quyền.
Đáng báo động nhất là mafia Albania bị cáo buộc đã mua chuộc các thành viên trong vòng tròn thân cận của ông Lasso. Cơ quan truyền thông kỹ thuật số La Posta đã công bố một báo cáo dựa trên tài liệu tình báo của cảnh sát bị rò rỉ chứng thực cho một cuộc điều tra về mối liên hệ có thể có giữa mafia với một số quan chức chính phủ cấp cao. Sau đó, 2 vị tướng cảnh sát đã bị ghi âm khi thảo luận về việc đóng cuộc điều tra về các cáo buộc nhằm bảo vệ tổng thống.
Một ủy ban lập pháp được thành lập để điều tra vụ án đã cáo buộc Tổng thống Lasso biết về cuộc điều tra kể từ tháng 7/2021 nhưng vẫn im lặng. Kết quả là một nghi phạm hàng đầu đã trở thành kẻ chạy trốn công lý; một nghi phạm khác đã chết, với dấu hiệu bị tra tấn.
Tội phạm có tổ chức đã nhanh chóng xâm nhập hầu hết các cơ quan của Ecuador. Nhiều chuyên gia và quan chức đã nói về tình trạng tài trợ tội phạm tràn lan trong các cuộc bầu cử cấp tỉnh và địa phương được tổ chức vào đầu năm nay, đặc biệt là ở tỉnh ven biển Manabi. Một cựu giám đốc đơn vị chống ma túy của cảnh sát đã mất thị thực Mỹ sau khi Đại sứ Mỹ Michael Fitzpatrick cáo buộc sự tồn tại của "các tướng lĩnh ma túy". Ngay cả quân đội cũng “dính chàm”.
Năm 2018, 1 tấn cocaine đã được phát hiện trong chiếc ô tô bên trong căn cứ quân sự ở Manta. Tháng 11/2022, 25 quan chức không quân đã bị trừng phạt vì làm hỏng thiết bị radar được mua để ngăn chặn những kẻ buôn bán ma túy hoạt động trong không phận Ecuador. Hải quân đã phải hứng chịu một vụ bê bối liên tiếp liên quan đến cáo buộc thông đồng với tội phạm.
Sự bất ổn chính trị của Ecuador không có lợi cho tình hình an ninh. Mỗi chính phủ mới có xu hướng xây dựng lại kế hoạch an ninh của mình từ đầu, trong khi những kẻ phạm tội thì vẫn như cũ.
Mời quân đội nước ngoài chống tội phạm
Sau gần 4 năm thất bại trong việc giải bài toán chống tội phạm ma túy, đầu năm 2024, Tổng thống Daniel Noboa đã thay đổi chiến lược và quyết tâm tuyên chiến với tội phạm ma túy, bạo lực. Ông tuyên bố đất nước ông đang có "chiến tranh nội bộ" để huy động lực lượng và trao quyền “tiền trảm hậu tấu” cho quân đội, cảnh sát chống tội phạm trên toàn quốc. Giới chuyên gia cho rằng, chiến lược này của ông Noboa phản ánh cách tiếp cận của Tổng thống El Salvador Nayib Bukele. Cách tiếp cận này phản ánh kinh nghiệm của Colombia trong nỗ lực chống lại bạo lực bằng cách sử dụng tình trạng khẩn cấp.
Ngày 11/3/2025, Tổng thống Noboa đã tiến thêm một bước táo bạo hơn, công bố một "liên minh chiến lược" với ông “trùm chiến tranh” Erik Prince, người sáng lập công ty thầu quốc phòng tư nhân gây tranh cãi trước đây có tên là Blackwater. Trước đó, vào đầu tháng 3/2025, ông tuyên bố Chính phủ Ecuador đã đàm phán để nhận được sự hỗ trợ quân sự nước ngoài cho các tỉnh có tỉ lệ tội phạm cao, nhưng không nêu rõ những quốc gia nào tham gia các cuộc đàm phán.
Thông báo của ông Noboa đã khiến cả nước Ecuador giật mình. Cựu chỉ huy quân đội Luis Altamirano chỉ trích quan hệ đối tác này, gọi đó là "điều đáng chê trách" khi "họ tìm cách thuê dịch vụ của một đội quân lính đánh thuê". Tổng thống Noboa cho biết Ecuador sẽ nhận được sự hỗ trợ và viện trợ quốc tế trong những ngày tới thông qua "lực lượng đặc nhiệm ở nước ngoài" sẽ đến nước này để tham gia cuộc chiến chống tội phạm có tổ chức. Ông Noboa không nêu rõ nguồn hỗ trợ quốc tế mới này sẽ đến từ đâu, cũng như các lực lượng nước ngoài sẽ hoạt động theo cơ chế nào tại nước này.
