Cho đến gần đây, cái tên Dư Pháp Tân (Yu Faxin) được nhắc đến với sự kính nể: nhà khoa học hàng đầu về công nghệ bán dẫn phục vụ quốc phòng, doanh nhân mũi nhọn trong lĩnh vực nhạy cảm bậc nhất của Trung Quốc. Thế nhưng ngày 22/9, ông lại xuất hiện trên mặt báo vì một lý do hoàn toàn khác: công ty niêm yết của ông ở Thượng Hải, Great Microwave Technology, thông báo rằng ông đã bị cơ quan chống tham nhũng đưa đi, bị giam dưới diện “liuzhi” – một hình thức giam giữ ngoài tư pháp đang làm giới doanh nhân Trung Quốc lạnh gáy.
Liuzhi – nhà tù ngoài bóng pháp luật
Hệ thống liuzhi được lập ra năm 2018, ban đầu nhắm vào đảng viên và quan chức, như một công cụ tăng lực cho chiến dịch “đả hổ diệt ruồi” mà Tập Cận Bình phát động từ 2013. Nhưng chỉ trong vài năm, lưới liuzhi đã được quăng rộng sang khu vực tư nhân. Đây là một hệ thống song song với công an và tòa án: bắt giữ không cần phê chuẩn của tòa, người bị giam bị tước hầu hết quyền tiếp cận luật sư theo chuẩn mực tố tụng thông thường. Các quy định sửa đổi hồi tháng 6 cho phép giam tới 8 tháng, và thời hạn này có thể bị “đặt lại” nếu điều tra viên nói rằng phát hiện dấu hiệu tội mới – trên thực tế mở đường cho việc thẩm vấn gần như vô thời hạn. Những buồng giam không cửa sổ, đèn bật suốt ngày đêm, camera giám sát 24/24, kể cả khi người bị giam đi vệ sinh, tạo ra một môi trường vừa cô lập vừa đe dọa, nơi thời gian bị kéo dài và ý chí con người bị bào mòn. Với nhiều doanh nhân, liuzhi không chỉ là một thủ tục điều tra, mà là vùng tối nằm ngoài tầm với của luật pháp bình thường.
Kinh tế u ám và “vòi” chống tham nhũng vươn sang doanh nghiệp
Ngay cả khi không tính liuzhi, giới doanh nhân Trung Quốc vốn đã đứng giữa một cơn bão: nền kinh tế không bao giờ thực sự hồi phục sau đại dịch, tâm lý tiêu dùng ảm đạm, sản xuất dư thừa, cạnh tranh hạ giá khốc liệt. Doanh số bán lẻ teo tóp, số doanh nghiệp công nghiệp thua lỗ lên mức kỷ lục. Trong bối cảnh đó, những điểm yếu thể chế vốn tồn tại từ lâu – quyền lực tập trung, pháp lý thiếu độc lập, cơ chế “vừa đá bóng vừa thổi còi” – trở thành nỗi ám ảnh thực sự. Chiến dịch chống tham nhũng ngày càng mở rộng. Số cuộc điều tra được dự đoán sẽ chạm mốc 1 triệu trong năm nay. Khi một quan chức bị “sờ gáy”, cả mạng lưới doanh nghiệp xung quanh lập tức bị rà soát. Các ngành có liên hệ chặt với ngân sách địa phương qua mua sắm công – như phần cứng máy tính, công nghệ xanh – trở thành vùng rủi ro cao.
Những con số về liuzhi cho thấy mức độ trấn áp: tổng số vụ giam giữ (bao gồm cả quan chức lẫn doanh nhân) năm 2024 tăng gần 50%, lên khoảng 38.000. Riêng giới chủ các công ty niêm yết, chỉ tính những trường hợp buộc phải thông báo cho nhà đầu tư, đã có 39 lãnh đạo “biến mất” vào hệ thống liuzhi từ đầu năm đến cuối tháng 9 – tức cứ khoảng một tuần lại có một CEO bị bắt. Nhưng đó mới là phần nổi của tảng băng; các công ty không niêm yết không có nghĩa vụ giải thích cho cổ đông vì sao ông chủ bỗng dưng… im lặng.
Khi “chống tham nhũng” biến thành cuộc săn cá dưới đáy biển
Tăng trưởng chậm lại, chính quyền địa phương nợ nần chồng chất, kho bạc cạn kiệt. Trong bối cảnh đó, một số cuộc điều tra được chính người trong cuộc mô tả như kiểu “bắt cá ở sâu dưới biển”: doanh nhân bị bắt với những lý do mơ hồ, rồi bị giam trong điều kiện khắc nghiệt với hy vọng họ sẽ khai ra tội lỗi của chính mình hoặc tố cáo một người giàu khác. Khi có “cá lớn”, cơ quan điều tra có thể tịch thu tài sản của người đó và doanh nghiệp họ điều hành. Đáng chú ý, hơn một nửa trong số 39 giám đốc công ty niêm yết bị bắt năm nay bị các đơn vị CCDI ở những tỉnh hoàn toàn khác địa bàn công ty “mời đi”, cho thấy các chính quyền địa phương sẵn sàng vươn tay sang “địa bàn lạ” để tìm nguồn thu.
Sự mở rộng của chiến dịch còn thể hiện ở quy mô ngành: chỉ riêng năm ngoái, CCDI cho biết họ đã áp dụng các biện pháp kỷ luật (kể cả liuzhi) với hơn 60.000 người trong ngành dược và 17.000 người trong ngành tài chính. Một mạng lưới quyền lực mới đang siết lại xung quanh giới kinh doanh, nơi một cuộc gọi từ Ủy ban Kiểm tra Kỷ luật Trung ương có thể ngay lập tức đóng băng cả sự nghiệp và tự do cá nhân.
Danh sách đen tín dụng – nhát dao thứ hai chém vào tinh thần khởi nghiệp
Nếu liuzhi là nỗi sợ bị “bốc hơi” khỏi đời sống bình thường, thì danh sách đen tín dụng là nỗi lo hiện hữu hằng ngày. Trong một hệ thống pháp luật phá sản chưa hoàn thiện, tòa án thường chọn cách tối đa hóa áp lực lên con nợ, thay vì cho phép họ tái cơ cấu. Một biện pháp là đưa họ vào danh sách đen: cấm bay, cấm đi tàu cao tốc, cấm ở khách sạn sang, cấm một loạt hình thức tiêu dùng được coi là “xa xỉ”. Ban đầu, công cụ này nhắm vào những người mang các khoản nợ nhỏ nhưng chây ì không trả. Nhưng vài năm gần đây, nhiều doanh nhân cũng bị đẩy vào danh sách khi doanh nghiệp của họ gặp khó khăn, vướng vào tranh chấp hợp đồng.
Cơ sở dữ liệu tòa án cho thấy, đến cuối tháng 9, khoảng 200.000 người đã bị thêm vào danh sách đen chỉ trong năm nay, so với 17.400 người của cả năm 2019. Khoảng 46% trường hợp liên quan đến tranh chấp hợp đồng – nghĩa là bắt nguồn trực tiếp từ hoạt động kinh doanh. Đối với giới doanh nhân, thông điệp rất rõ: nếu anh thất bại, anh không chỉ mất công ty và tài sản, mà còn có thể mất luôn khả năng di chuyển, ký hợp đồng, thậm chí mất cả những tiện nghi cơ bản của đời sống đô thị. Trong bối cảnh kinh tế đã thiếu sức sống, đây là một “rào cản nguy hiểm” đối với tinh thần chấp nhận rủi ro vốn là nền tảng của kinh doanh.
Từ các ông trùm đến những vụ tự sát gây sốc
Những vụ việc chạm đến các nhân vật hàng đầu khiến bầu không khí càng thêm u ám. Ngày 28/9, báo chí cho biết Vương Kiến Lâm (Wang Jianlin) – ông trùm bất động sản từng là người giàu nhất Trung Quốc – đã bị đưa vào danh sách đen vì tranh chấp hợp đồng. Lệnh cấm được gỡ chỉ một ngày sau đó, nhưng cú “nhá dao” này đủ để gieo nỗi sợ hãi trong giới tài phiệt: nếu ngay cả những người từng là biểu tượng thành công cũng có thể bị bêu tên, thì còn ai là an toàn? Trường hợp của Dư Pháp Tân còn nặng nề hơn: ông không chỉ là doanh nhân, mà còn là nhà khoa học quân sự trong lĩnh vực bán dẫn quốc phòng. Khi những người ở vị trí đó vẫn bị cuốn vào liuzhi, giới tinh hoa kinh doanh hiểu rằng không ai nằm ngoài tầm với của bộ máy kỷ luật.
Từ tháng 4 đến tháng 7, ít nhất năm doanh nhân nổi tiếng đã nhảy từ các tòa nhà cao tầng – những vụ tự sát gây chấn động dư luận. Điển hình là trường hợp Vương Lâm Bằng (Wang Linpeng), người sáng lập một chuỗi bách hóa lớn và từng là người giàu nhất tỉnh Hồ Bắc. Tháng 4, ông bị đưa vào liuzhi, được thả vào cuối tháng 7 nhưng vẫn bị giám sát chặt. Vài ngày sau, ông gieo mình từ trên cao xuống. Theo lời luật sư, đây chỉ là “một trong số ít vụ nổi lên mặt nước. Còn nhiều hơn nữa mà không ai biết.” Những cái chết như vậy cho thấy gánh nặng tinh thần đè lên giới doanh nhân đã vượt xa những con số thống kê khô khan.
Tín hiệu “trấn an” yếu ớt giữa bầu không khí sợ hãi
Chính phủ trung ương đã cố gắng gửi đi thông điệp trấn an. Tháng Hai, ông Tập gặp một nhóm lãnh đạo doanh nghiệp lớn, phát tín hiệu “tái thiết lập môi trường kinh doanh”. Một đạo luật mới về “thúc đẩy khu vực tư nhân” cũng được thông qua nhằm kích thích tăng trưởng. Nhưng khi ngoài kia, từng tuần lại có thêm CEO biến mất vì liuzhi, từng tháng lại có thêm hàng chục nghìn cái tên bị kéo vào danh sách đen tín dụng, những tuyên bố này khó lòng xua đi cảm giác bất an.
Trong một nền kinh tế cần đổi mới, cần chấp nhận mạo hiểm, điều nguy hiểm nhất không phải chỉ là tăng trưởng chậm lại, mà là việc mọi doanh nhân đều hiểu: nếu thất bại, họ không chỉ mất doanh nghiệp, mà có thể mất luôn tự do, danh dự, thậm chí cả quyền sinh hoạt tối thiểu. Liuzhi và danh sách đen, trong mắt nhiều người, đang trở thành hai cái bóng đè lên mọi quyết định đầu tư, mọi ý tưởng mới. Và khi nỗi sợ trở thành phản xạ thường trực, câu hỏi lớn đặt ra cho tương lai Trung Quốc không chỉ là tăng trưởng bao nhiêu phần trăm, mà là: ai còn dám làm kinh doanh trong một hệ thống mà ranh giới giữa “làm ăn rủi ro” và “bị kéo vào bóng tối” mong manh đến vậy?
