Châu Phi là lục địa giàu tài nguyên thiên nhiên và tiềm năng nông nghiệp nhưng cũng từng trải qua nạn đói và nghèo đói. Nhưng tại sao người châu Phi không sử dụng tài nguyên đất và nước của ḿnh để phát triển sản xuất nông nghiệp và cải thiện cuộc sống?
Khi nghĩ đến Châu Phi, chúng ta thường nghĩ đến những đồng cỏ rộng lớn, những khu rừng nhiệt đới bí ẩn và nguồn tài nguyên khoáng sản dường như vô tận.
Tại lục địa màu mỡ này vẫn có một câu tục ngữ khó hiểu được lưu truyền: “Thà chết khát không đào giếng, thà chết đói không trồng ruộng”.
Tại sao người dân châu Phi lại chọn chiến lược sinh tồn tưởng chừng như tiêu cực như vậy khi phải đối mặt với nguồn tài nguyên thiên nhiên dồi dào như vậy?
1. Tính hai mặt của môi trường tự nhiên
Môi trường tự nhiên của lục địa này có tính hai mặt rơ rệt. Một mặt, nơi đây có những con sông dài nhất thế giới - sông Nile, sông Congo, v.v., cung cấp nguồn nước dồi dào cho các khu vực xung quanh; mặt khác, Châu Phi cũng là nơi có sa mạc lớn nhất thế giới - sa mạc Sahara khô hạn quanh năm, nguồn nước vô cùng khan hiếm. Ngoài ra, mặc dù các khu rừng mưa nhiệt đới ở Châu Phi rất giàu đa dạng sinh học nhưng đất ở đây lại nghèo nàn và không thuận lợi cho sự phát triển của cây trồng.
Trong môi trường tự nhiên như vậy, việc đào giếng không phải là một việc dễ dàng. Nước ngầm ở Châu Phi phân bố không đều và sâu, đ̣i hỏi phải có thiết bị và công nghệ chuyên dụng để khai thác thành công. Ngay cả khi đào giếng cũng khó đảm bảo cung cấp nước liên tục do vấn đề chất lượng nước và lượng nước không ổn định. V́ vậy, “đào giếng” không phải là giải pháp thiết thực đối với nhiều cư dân châu Phi.
2. Vấn đề phát triển nông nghiệp
Châu Phi tuy có nhiều diện tích đất đai màu mỡ nhưng việc phát triển nông nghiệp gặp rất nhiều khó khăn. Thứ nhất, cơ sở hạ tầng nông nghiệp của châu Phi yếu kém, thiếu hệ thống tưới tiêu và máy móc nông nghiệp hiện đại, dẫn đến hiệu quả sản xuất nông nghiệp thấp. Thứ hai, điều kiện khí hậu của châu Phi rất phức tạp, dễ thay đổi, thiên tai như hạn hán, lũ lụt xảy ra thường xuyên, đặt ra thách thức rất lớn cho sản xuất nông nghiệp. Cuối cùng, hệ thống thị trường nông nghiệp của Châu Phi chưa hoàn hảo, giá nông sản biến động lớn và thu nhập của nông dân không được đảm bảo.
Trong những t́nh huống khó khăn này, “làm nông” không phải là lựa chọn sáng suốt đối với nhiều nông dân châu Phi. Họ thà chọn những phương pháp sản xuất linh hoạt hơn như chăn nuôi và săn bắn hơn là đầu tư nhiều thời gian và công sức vào việc canh tác đất đai. Bởi v́ ngay cả khi bạn trồng trọt, bạn có thể mất hết tiền do biến động của thị trường.
3. Ảnh hưởng văn hóa xă hội
Văn hóa xă hội châu Phi cũng ảnh hưởng đến chiến lược sinh tồn của con người ở một mức độ nhất định. Trong số nhiều bộ lạc châu Phi có quan niệm “chung”, tức là tài nguyên thiên nhiên là của cải chung và không nên để các cá nhân độc quyền. V́ vậy, khi có người muốn đào giếng, làm ruộng th́ phải được sự đồng ư của cả bộ tộc và phân bổ theo quy định của bộ tộc. Hệ thống xă hội này hạn chế sự phát triển và sử dụng tài nguyên thiên nhiên của các cá nhân, đồng thời cũng cản trở sự phát triển kinh tế của Châu Phi ở một mức độ nhất định.
Ngoài ra, một số nền văn hóa truyền thống châu Phi cũng nhấn mạnh việc tuân thủ thiên nhiên và sống ḥa hợp với thiên nhiên. Trong nền văn hóa này, con người có xu hướng chấp nhận những món quà của thiên nhiên hơn là tích cực cải tạo thiên nhiên. V́ vậy, chiến lược sinh tồn tưởng chừng như tiêu cực “không đào giếng dù chết khát, không trồng trọt dù chết đói” thực chất phản ánh sự tôn kính và tôn trọng mà người dân châu Phi dành cho thiên nhiên.
4. Ṿng luẩn quẩn của đói nghèo và giáo dục
Nghèo đói và lạc hậu về giáo dục là hai vấn đề xă hội lớn mà Châu Phi phải đối mặt. Chúng tương tác với nhau và tạo thành một ṿng luẩn quẩn. Do nghèo đói, nhiều gia đ́nh châu Phi không có điều kiện cho con đi học, dẫn đến một lượng lớn trẻ em bỏ học; tŕnh độ học vấn kém khiến những đứa trẻ này lớn lên thiếu kiến thức, kỹ năng cần thiết và không thể t́m được nơi ổn định, việc làm và nguồn thu nhập, do đó rơi sâu hơn vào t́nh trạng nghèo đói ở mức trung b́nh.
Trong ṿng luẩn quẩn này, các hoạt động sản xuất như “đào giếng” và “làm ruộng” thường bị coi là những thứ xa xỉ không thể đạt được. Bởi v́ ngay cả khi bạn có giếng và ruộng, việc quản lư và vận hành chúng nếu không có đủ kiến thức và kỹ năng cũng là vô ích. V́ vậy, đối với nhiều gia đ́nh châu Phi, “khát không đào giếng, đói không làm ruộng” thực sự là một lựa chọn bất lực.
5. Hiệu ứng con dao hai lưỡi của viện trợ quốc tế
Viện trợ quốc tế đă đóng một vai tṛ tích cực trong việc giúp châu Phi giải quyết các vấn đề như nghèo đói, nhưng nó cũng có một số tác động tiêu cực. Một mặt, viện trợ quốc tế đă hỗ trợ cho châu Phi một lượng lớn về tài chính và vật chất, giúp người dân châu Phi vượt qua nhiều thời kỳ khó khăn; mặt khác, viện trợ quá mức cũng khiến các nước châu Phi phát triển tâm lư ỷ lại, thiếu động lực; và động lực để phát triển sự tự tin.
Trong bối cảnh này, các hoạt động sản xuất như “đào giếng” và “làm ruộng” thường được coi là trách nhiệm của các cơ quan viện trợ quốc tế hơn là của chính người dân châu Phi. Bởi v́ ngay cả khi bản thân người dân châu Phi không nỗ lực cải thiện điều kiện sản xuất và đời sống th́ các cơ quan viện trợ quốc tế cũng sẽ giúp họ giải quyết vấn đề. Tâm lư này ở một mức độ nào đó đă làm suy yếu ư chí và khả năng tự lực cánh sinh của người dân châu Phi.
Tóm lại, đằng sau câu tục ngữ “Không đào giếng sẽ chết khát, không làm ruộng sẽ chết đói” chứa đựng sự bất lực, bất lực của người dân châu Phi trước nhiều thách thức như môi trường tự nhiên, phát triển nông nghiệp, xă hội văn hóa, nghèo đói và giáo dục, và viện trợ quốc tế. Để thực sự giải quyết những vấn đề mà Châu Phi đang phải đối mặt, chúng ta cần áp dụng các biện pháp toàn diện từ nhiều góc độ để giúp người dân Châu Phi thoát khỏi t́nh trạng khó khăn và đạt được sự phát triển độc lập.
