Khi tiền cứu trợ bị biến thành vũ khí chính trị
Chỉ trong một ngày thứ Sáu, hai thẩm phán liên bang ở hai bờ nước Mỹ đã đồng loạt “thắng phanh” trước một động thái gây tranh cãi của chính quyền Donald Trump: gắn kèm hàng loạt điều kiện chính trị lên các khoản tài trợ của Bộ An ninh Nội địa (DHS) cho các thành phố. Ở San Jose (California), Thẩm phán William Orrick ra lệnh tạm thời chặn việc đơn phương áp đặt điều kiện mới lên hơn 350 triệu USD tiền tài trợ DHS cho hơn hai chục thành phố, quận hạt tại California, Washington và Arizona. Cùng ngày tại Chicago, Thẩm phán Manish Shah cũng ký lệnh tương tự, bảo vệ hơn 100 triệu USD ngân sách dành cho New York, Boston và nhiều đô thị lớn khác. Những phán quyết này không chỉ xoay quanh chuyện “tiền ai, quyền nấy”, mà chạm thẳng vào câu hỏi: Chính quyền Liên bang có được phép dùng ngân sách cứu trợ thiên tai, an ninh công cộng như một cây gậy để buộc địa phương ngoan ngoãn với nghị trình chính trị của mình hay không.
Điều kiện “chính trị hoá” tiền DHS: bỏ DEI, siết nhập cư, đe cắt phúc lợi
Các sắc lệnh hành pháp của ông Trump yêu cầu: địa phương muốn nhận tiền DHS phải chấm dứt các chương trình thúc đẩy đa dạng, công bằng, hòa nhập (DEI), phải tuân thủ những chỉ thị khác của Tổng thống, đồng thời tăng hỗ trợ lực lượng di trú liên bang và ngừng cung cấp phúc lợi cho người nhập cư không giấy tờ. Nói cách khác, tiền cứu trợ thiên tai, đào tạo ứng phó khẩn cấp, thuê thêm nhân viên cứu hỏa, cảnh sát… bị treo lơ lửng trên đầu chính quyền địa phương như một sợi dây ràng buộc chính trị. Cả hai thẩm phán đều cho rằng Nhà Trắng nhiều khả năng đã vượt quá quyền hạn pháp luật cho phép khi tự ý “chế thêm” điều kiện mà Quốc hội chưa hề đặt ra. Quyền dùng ngân sách để ép các chính sách nội bộ, nhất là những lĩnh vực vốn thuộc thẩm quyền các bang như giáo dục, phúc lợi, an ninh địa phương, là ranh giới rất dễ trượt sang lạm quyền – và đây chính là điểm các tòa án bắt đầu nói “dừng lại”.
Khi tiền cứu nạn, cứu trợ bị treo trên đầu 30 triệu dân
Đằng sau những con số khô khan là đời sống của hàng chục triệu người. Đơn kiện tại California do hạt Santa Clara đứng đầu cho biết: riêng vụ kiện này đã đại diện cho 30 triệu dân, với hơn 350 triệu USD tài trợ đang bị đe dọa. Số tiền đó không phải “quỹ đen” nào của chính quyền, mà được dùng để thuê lính cứu hỏa, nhân viên y tế, lực lượng tìm kiếm – cứu nạn, tổ chức tập huấn ứng phó khẩn cấp, nâng cấp hệ thống cảnh báo, chuẩn bị an ninh – cứu hộ cho những sự kiện khổng lồ như Super Bowl LX hay World Cup 2026. Ở phía Đông, New York, Boston, Chicago và các địa phương khác cũng nói rõ: đây là nguồn sống của hệ thống an ninh – an toàn mà người dân dựa vào khi bão tố, cháy rừng, khủng bố hoặc thảm họa công nghiệp xảy ra. Jill Habig – Giám đốc tổ chức Public Rights Project, đại diện pháp lý cho các thành phố – nhấn mạnh: các phán quyết tạm thời đã kịp thời bảo vệ khả năng phòng ngừa và phục hồi sau thảm họa của cộng đồng. Bởi nếu tiền DHS bị treo chỉ vì một thành phố duy trì chương trình DEI hay không chịu biến cảnh sát thành “tay nối dài” cho ICE, thì người chịu thiệt đầu tiên luôn là dân thường.
Đe truy tố, đòi lại tiền: “lời hăm doạ” gửi tới chính quyền bản địa
Không dừng lại ở việc đặt điều kiện, chính quyền Trump còn đi xa đến mức dọa truy tố hình sự hoặc đòi lại tiền đối với địa phương nào đã nhận tài trợ DHS nhưng không tuân thủ đầy đủ các sắc lệnh mới. Trong mắt các thị trưởng, hội đồng thành phố, đó là một lời cảnh cáo mang màu sắc trấn áp: hoặc đi theo đường lối của Nhà Trắng, hoặc chấp nhận nguy cơ vừa mất tiền, vừa bị gán tội phạm. Thành phố San Francisco, Los Angeles, San Diego và nhiều quận hạt ở California đã đệ đơn kiện từ ngày 30/9, cáo buộc chính quyền Liên bang “lấy mạng sống người dân ra làm con tin chính trị”. Ngày 20/10, New York, Boston, Chicago và năm địa phương khác cũng “điện báo” tới tòa án, phản đối điều kiện buộc phải bỏ các chính sách đa dạng – công bằng – hòa nhập nếu còn muốn nhận tiền an ninh. Ngôn ngữ pháp lý trong đơn kiện khô khan, nhưng điều họ muốn nhắn gửi thì rất rõ: ngân sách ứng phó khẩn cấp và thiên tai phải là vùng đất trung lập, không thể bị nhuộm màu bởi bất cứ nghị trình ý thức hệ nào.
Cân bằng giữa quyền lực Liên bang và tự trị địa phương
Về phía Nhà Trắng, lập luận quen thuộc được lặp lại: đây là cách Tổng thống đảm bảo “tiền liên bang không nuôi dưỡng những chính sách đi ngược lợi ích quốc gia”, rằng cần một mặt trận thống nhất từ Washington đến địa phương trong vấn đề di trú, an ninh, “chống đánh phá văn hóa”. Nhưng dù phát ngôn có cứng rắn đến đâu, chính quyền cũng không thể phớt lờ việc Quốc hội là nơi nắm chìa khóa ngân sách, và luật hiện hành không cho phép Nhà Trắng tự ý gắn thêm điều kiện ngoại lai lên các chương trình tài trợ đã được thiết kế với mục tiêu rất cụ thể: bảo vệ an toàn cho người dân trước thiên tai, thảm họa, khủng bố. Các thẩm phán liên bang – từ San Jose tới Chicago – trong quyết định tạm thời đều ngầm gửi một thông điệp: quyền lực hành pháp dù mạnh đến đâu cũng không đứng trên luật, và càng không được phép biến những đô thị đông dân thành “con tin ngân sách” để ép họ bỏ DEI hay thay đổi chính sách về người nhập cư.
Khi tòa án là “phanh gấp” cuối cùng trước đà trượt của chính trị
Những lệnh tạm thời này chưa phải hồi kết. Các vụ kiện sẽ còn kéo dài, tranh luận pháp lý sẽ còn gay gắt, và chính quyền Trump chắc chắn không dễ chấp nhận lùi bước. Nhưng trong bối cảnh các chương trình đa dạng, bình đẳng, hòa nhập bị tấn công, quyền của người nhập cư bị siết lại, và ngân sách an ninh – cứu trợ thiên tai bị đem ra đổi chác, thì việc tòa án kịp thời “đạp phanh” cũng là một lời nhắc nhở: nền pháp trị vẫn còn đó, và vẫn có những giới hạn không thể tùy tiện vượt qua. Đối với cư dân San Francisco, Los Angeles, New York, Boston hay những thành phố nhỏ nằm trong danh sách tài trợ, phán quyết của hai thẩm phán không chỉ là một chiến thắng trên giấy. Nó nghĩa là đội cứu hỏa vẫn có người, đội cứu hộ vẫn có kinh phí mà tập luyện, bệnh viện vẫn có kế hoạch ứng phó thảm họa, và khi bão đến, lửa cháy, nước dâng, họ có thêm một lớp bảo vệ thiết thực – chứ không phải một hứa hẹn chính trị đổi chác trên mạng xã hội. Và sâu xa hơn, đó là một lời nhắc cho mọi chính quyền tương lai: ngân sách an toàn – sinh mạng của người dân – không phải con bài để đem lên bàn cờ quyền lực.
