Thảm họa đã được báo trước
Hàng loạt tỉnh Nam miền Trung đang chìm trong một thảm họa mà ai cũng biết sẽ đến, đã đến nhiều lần, nhưng chưa bao giờ được chuẩn bị đúng mức. Nhà cửa bị cuốn trôi trong tiếng gầm của lũ. Cầu đường sập đổ như que diêm. Người chết đuối, mất tích, bơ vơ trên những mái tôn ướt lạnh, tuyệt vọng nhìn dòng nước lặng ngắt mà đục ngầu.
Và như một điệp khúc buồn đã quá quen thuộc, công tác cứu hộ lại rơi vào hỗn loạn: thiếu thuyền, thiếu phao, thiếu lực lượng chuyên nghiệp, thiếu một bộ chỉ huy có năng lực. Trong khi dân tự vật lộn với lũ, nhiều người cột dây vào người lội trong đêm, thì ở thượng nguồn, các hồ thủy điện đồng loạt mở cửa xả nước.
Không phải xả theo một kế hoạch phòng lũ cho cộng đồng, mà xả để cứu các con đập thủy điện đang đầy ắp. Nghĩa là họ không xả để cứu dân, mà xả để bảo vệ tài sản của họ. Thảm họa bắt đầu từ thiên nhiên, nhưng nó trở nên tàn khốc bởi bàn tay con người.
Địa hình nghiệt ngã và những dự án được tô hồng
Miền Trung có dải đất hẹp và dốc, sông ngắn, dòng chảy gấp, chỉ một sai lầm cũng đủ nhấn chìm cả một địa phương. Vậy mà hàng trăm dự án thủy điện vẫn lần lượt được phê duyệt, có khi rất cẩu thả, bất chấp các cảnh báo dai dẳng của giới khoa học.
Khi cấp phép cho những con đập, các bản thuyết minh luôn được tô hồng bằng những cụm từ đẹp như mơ: “điện sạch”, “đóng góp ngân sách”, “thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương”… Nhưng ít ai chịu nói thẳng cái giá phải trả: rừng tự nhiên bị phá sạch, dòng chảy tự nhiên bị bóp nghẹt, lưu vực bị băm nát, và mỗi mùa mưa đến, cả miền Trung biến thành một cái phễu khổng lồ hứng và xả lũ.
Khi lợi nhuận đặt lên trên sinh mạng
Nhà máy thủy điện luôn có xu hướng giữ mực nước cao để tối đa hóa sản lượng điện. Nhưng mực nước càng cao thì dung tích phòng lũ càng mất. Khi mưa lớn đổ về, trong hồ không còn chỗ chứa, họ chỉ còn một cách: mở toang cửa xả. Và khi cửa xả mở, nước dâng ào ạt chỉ trong vài giờ, cuốn trôi tất cả những gì nằm trên đường đi của nó.
Các chủ đập và cơ quan quản lý thản nhiên tuyên bố: “Chúng tôi xả lũ đúng quy trình”. Nhưng quy trình nào cho phép xả lũ vào nửa đêm mà không báo trước cho dân? Quy trình nào biến một nhà máy thủy điện thành thứ vũ khí nước khổng lồ, nhấn chìm cả một vùng dân cư chỉ trong một đêm? Quy trình nào khiến người dân không kịp chạy, chỉ còn kịp… chết?
Suốt nhiều năm, cụm từ “đúng quy trình” đã trở thành lá bùa hộ mệnh cho các chủ doanh nghiệp thủy điện và những cơ quan quản lý lẽ ra phải chịu trách nhiệm. Nhưng nếu một quy trình “đúng” lại đều đặn sinh ra những cái chết oan khuất, thì chính cái quy trình đó phải bị đặt lên bàn mổ đầu tiên.
“Quy trình” là công cụ, không phải lá chắn tội lỗi
Trong pháp luật hiện đại, “quy trình” chỉ là một phương tiện kỹ thuật do con người lập ra để bảo vệ an toàn cộng đồng, giảm thiểu rủi ro và bảo đảm lợi ích công. Quy trình không phải là luật, lại càng không phải là lá chắn giúp tổ chức, doanh nghiệp miễn trừ trách nhiệm khi gây thiệt hại cho sinh mạng, sức khỏe và tài sản của người dân.
Nếu một quy trình đã được phê duyệt đầy đủ thủ tục, nhưng trong thực tế vận hành lại gây ra hậu quả nghiêm trọng, thì bản thân quy trình đó đã phản bội mục đích tồn tại của nó. Khi mục tiêu bảo vệ cộng đồng bị phá vỡ, người xây dựng, người phê duyệt và người vận hành đều phải chịu trách nhiệm pháp lý tương ứng.
Không thể có chuyện một quy trình gây chết người nhưng vẫn được coi là “đúng” theo luật. Nếu nó thật sự đúng, nó đã không đẩy hàng loạt con người vào chỗ chết bi thảm như vậy. Pháp luật, nếu xứng đáng là pháp luật, không thể bảo vệ cái sai.
Không cảnh báo, không báo động – người dân chết như trong một trận sóng thần
Theo lời kể của chính người dân – những nạn nhân vùng lũ miền Trung và Tây Nguyên trong đợt này – họ không hề nhận được bất kỳ thông báo, cảnh báo nào từ chính quyền hoặc các doanh nghiệp thủy điện về việc xả lũ. Với một nghĩa vụ tối thiểu là phải thông tin, phải cảnh báo trước khi xả, họ đã không làm.
Vì không được báo trước, người dân hoàn toàn bị động khi khối nước khổng lồ bất chợt tràn xuống khu dân cư như một trận “sóng thần” trên sông. Sức nước mạnh đến mức cuốn phăng nhà cửa, công trình cầu đường. Những chiếc ô tô nặng hàng tấn bị quăng quật như lon bia rỗng trong dòng nước hung hãn.
Trong bối cảnh đó, sức người mong manh chẳng khác nào chiếc lá trong cơn giông. Trên mạng xã hội, những tiếng kêu cứu như cứa vào lòng: “Cha đã chết trong nhà, trong dòng nước lạnh siết, không đưa thi thể lên được…”, hay “Chỉ xin ít nước sôi pha sữa cho con sơ sinh, vì đã đói rét hai ngày rồi…”. Những lời cầu cứu được gửi đi khắp nơi, nhưng phần lớn chỉ tan vào khoảng không, không có tiếng trả lời.
Thế nhưng, giữa những tiếng kêu cứu đó, người ta vẫn nghe đâu đó những tiếng nói lạnh lùng: “Đập xả lũ đúng quy trình.”
“Đúng quy trình” không thể là giấy thông hành trốn trách nhiệm
Việc đập thủy điện xả lũ gây chết người không phải chuyện mới xảy ra trong năm nay. Nó đã lặp lại nhiều lần trong nhiều năm. Và mỗi lần như thế, “đúng quy trình” lại được mang ra như một câu thần chú, và gần như lần nào cũng “hiệu nghiệm”: công chúng gần như chưa bao giờ nghe thấy những bản án nghiêm khắc dành cho các chủ đập xả lũ gây chết người và tàn phá tài sản.
Lần này cũng vậy. Trong khi lỗi vi phạm nghĩa vụ thông báo, cảnh báo là rất hiển nhiên, hậu quả lại cực kỳ nghiêm trọng – chết chóc, nhà cửa, cầu đường bị cuốn trôi – thì việc đặt vấn đề truy cứu trách nhiệm là đòi hỏi tối thiểu của lẽ công bằng. Không chỉ với những người trực tiếp nhấn nút xả lũ, mà cả với những cơ quan, cá nhân từng thẩm định, phê duyệt các quy trình xả lũ không an toàn.
Một hệ thống pháp luật lành mạnh không thể cho phép bất kỳ ai bình thản gây ra thiệt hại rồi phủi tay, núp sau những dòng chữ trong một “quy trình” do chính họ dựng lên. Trong pháp luật, nếu hậu quả là thật, thì trách nhiệm cũng phải là thật.
Nhìn sang thế giới để thấy chúng ta đang làm ngược
Những quốc gia cũng nhiều lũ lụt, nhiều núi non hiểm trở như Nhật Bản, Hàn Quốc, hay những vùng trũng nhiều sông như châu Âu, Hoa Kỳ… không phải ngẫu nhiên mà giảm thiểu được thảm họa bởi thủy điện hay hồ chứa. Họ làm được vì họ coi sinh mạng người dân là lằn ranh đỏ.
Nhật Bản: Không có chỗ cho “quy trình” nửa vời. Hồ chứa được giao cho cơ quan độc lập quản lý, không để doanh nghiệp vừa đá bóng vừa thổi còi. Dung tích phòng lũ được cố định, giám sát 24/7 bằng công nghệ. Hệ thống cảnh báo bắt buộc phải đến được từng hộ dân qua loa truyền thanh, tin nhắn khẩn cấp, báo động đa tầng.
Hàn Quốc: Điều phối liên hồ theo thời gian thực. Toàn bộ hồ chứa miền Trung Hàn Quốc kết nối thành một mạng lưới thống nhất, mọi thông số được công khai trước công chúng. Xả lũ mà không cảnh báo dân? Lãnh đạo liên quan có thể phải đối mặt với nhà tù, chứ không phải chỉ “rút kinh nghiệm sâu sắc”.
Hoa Kỳ: Trách nhiệm pháp lý gắn chặt với doanh nghiệp. Gây thiệt hại là phải bồi thường, có thể lên đến hàng chục, hàng trăm triệu USD. Vi phạm quy định an toàn có thể bị truy tố hình sự. Ở đó, không hề tồn tại khái niệm “đúng quy trình” như một tấm khiên che chắn cho sự vô trách nhiệm.
Châu Âu: Bảo tồn thiên nhiên được coi là ưu tiên sống còn. Rừng thượng nguồn được bảo vệ nghiêm ngặt. Không xây dựng bừa bãi trên các hành lang thoát lũ. Mọi kế hoạch phát triển đều phải dựa trên bản đồ rủi ro khí hậu, không được phép hy sinh môi trường và sinh mạng dân cư cho vài dự án lợi nhuận ngắn hạn.
So với họ, Việt Nam đang làm điều gần như ngược lại ở rất nhiều điểm: rừng mất, lưu vực bị băm nát, dữ liệu không minh bạch, cảnh báo lỏng lẻo, trách nhiệm pháp lý mờ nhạt.
Đừng để “đúng quy trình” thành phao cứu sinh cho kẻ có lỗi
Không thể để “đúng quy trình” trở thành chiếc phao cứu sinh cho những chủ doanh nghiệp sở hữu các đập thủy điện đã và đang xả lũ một cách vô lương tâm. Cũng không thể để những quan chức duyệt xét các “quy trình” không an toàn ung dung bình an vô sự.
Bởi lẽ, mọi sự “bình an vô sự” dành cho họ đều được trả bằng tính mạng, sức khỏe và tài sản của vô số người dân lương thiện. Nếu “đúng quy trình” mà người dân phải chết, nếu “đúng quy trình” mà cả một vùng bị nhấn chìm trong biển nước, thì kẻ có lỗi không thể nào là người dân, mà chính là những kẻ đã dựng nên và cho phép tồn tại cái quy trình chết chóc đó.
Miền Trung – vùng đất hiến tế hay quê hương cần được bảo vệ?
Bi kịch của miền Trung, đúng là có phần đến từ thiên tai, từ mưa nguồn bão lũ. Nhưng phần lớn, và đau đớn hơn, đến từ một hệ thống quản trị đã quá lâu chấp nhận đẩy sinh mạng nhân dân ra trước dòng lũ dữ, còn mình thì trốn sau hai chữ “quy trình”.
Nếu hệ thống ấy không thay đổi tận gốc, miền Trung sẽ tiếp tục bị đối xử như một “vùng hiến tế”: mỗi mùa mưa bão lại dâng lên những mái nhà, những mạng người, những tiếng kêu cứu lạc trong gió. Và nhân dân sẽ tiếp tục chết… đúng quy trình, hết lần này đến lần khác, hết năm nay đến năm sau, mãi không dứt.
Đến lúc phải trả lại cho “quy trình” ý nghĩa ban đầu: bảo vệ con người, chứ không phải bảo vệ những kẻ trốn trách nhiệm. Và đến lúc phải trả lại cho miền Trung một lời cam kết giản dị mà thiêng liêng: khi lũ về, điều đầu tiên được cứu phải là dân, chứ không phải đập.
