Trước cuối tháng 3 vừa qua, dư luận báo chí quốc tế nói nhiều đến chuyến viếng thăm của hai vị nguyên thủ quốc gia giàu mạnh nhất thế giới tại hai khu vực chiến lược khác nhau. Tổng thống Barack Obama đã về lại Hoa Kỳ sau bốn ngày viếng thăm Trung Đông, từ ngày 19 đến 23-3-2013, tại ba nơi : Do Thái, West Bank (Cisjordanie) và Jordan (Jordanie). Cùng thời gian đó, chủ tịch nhà nước Trung Quốc Tập Cận Bình đã viếng thăm Nga trong hai ngày (từ 22 đến 24-3-2013) và đang trên đường đến Châu Phi tham dự hội nghị thượng đỉnh BRICS, tổ chức tại tại Durban (Nam Phi) trong hai ngày từ 26 đến 27/3/2013. BRICS là chữ viết tắc của năm quốc cường quốc đang lên gồm Brazil, Russia, India, China và South Africa.
Chuyến đi của tổng thống Obama
Tổng kết chuyến viếng thăm Trung Đông của tổng thống Obama, báo chí phương Tây đánh giá là khiêm nhường sau bốn ngày theo dõi. Giới bình luận thời sự quốc tế cho rằng những bài diễn văn của tổng thống Obama đọc tại nhiều nơi ở Do Thái không có gì mới: đề nghị thành lập quốc gia Palestine vẫn chỉ là đề nghị, hô hào hòa giải người Do Thái và người Palestine chưa có gì cụ thể, số tiền viện trợ 200 triệu USD để giúp người Syria tị nạn quá ít, v.v. Thêm vào đó, những hình ảnh về sự chống đối của người Palestine và thái độ nghi kỵ của thủ tướng Netanyahu đối với tổng thống Obama khi ông đọc diễn văn tại những nơi nhạy cảm của Do Thái như Quốc hội (Knesset) và Đại học tiếng Do thái tại Jerusalem đã được báo chí phương Tây phổ biến rộng rãi.
Nhắc lại, ngay sau khi vừa đảm nhiệm chức vụ tổng thống Hoa Kỳ năm 2009, trong bài diễn văn đọc tại Cairo tháng 12-2012, tổng thống Obama đã vẽ ra một quốc gia mới cho người Palestine với hy vọng được thế giới Hồi giáo tích cực hưởng ứng chính sách chống khủng bố của mình. Bốn năm sau, mọi việc vẫn đâu hoàn đấy: người Palestine vẫn chưa có một quốc gia, Hoa Kỳ vẫn tiếp tục bị thế giới Hồi giáo thù ghét. Không những thế, chính sách hòa hoãn của Hoa Kỳ đối với các quốc gia Hồi giáo tại Trung Cận Đông (Bắc Phi và Trung Đông) khiến Israel, một đồng minh chiến lược của Hoa Kỳ và thế giới phương Tây trong khu vực, đã gần như bị cô lập. Thêm vào đó, Hoa Kỳ đã hầu như vắng mặt trong những cuộc nổi dậy của người Ả rập Bắc Phi trong những năm 2011 và 2012, và cho đến gần đây tại Syria và vùng Vịnh. Chưa bao giờ sự hiện diện của thế giới phương Tây yếu kémtrong khu vực như hiện nay, khiphong trào Hồi giáo quá khích phát triển mạnh tại Trung và Cận Đông. Tháng 9/2012, tòa lãnh sự Hoa Kỳ tại Benghazi bị tấn công và đại sứ Hoa Kỳ tại Lybia đã bị quân Hồi giáo quá khích giết chết trước sự bất lực của chính quyền Obama.
Lý do thất bại của Hoa Kỳ là sự lừng khừng trong chính sách ứng phó tại Trung-Cận Đông. Tổng thống Obama tin rằng với sự thành tâm của mình, ông sẽ được các phe phái Hồi giáo tại đây hưởng ứng, và kết quả nhận được đã như vừa kể trên. Lần này, sau khi giải quyết tạm ổn những vấn đề liên quan đến công ăn việc làm và tăng trưởng kinh tế trong nước, và với một ngân sách có giới hạn, chính sách ngoại giao của Hoa Kỳ tập trung vào hai khu vực chính: Trung-Cận Đông và Châu Á-Thái Bình Dương, nơi tập trung những quyền lợi cốt lõi của Hoa Kỳ trong những năm tới.
Lần này trong nhiệm kỳ hai, chọn viếng thăm vùng Trung-Cận Đông bốn ngày, trong đó có những cuộc viếng thăm du lịch như Viện bảo tàng sát hại người Do Thái (holaucaust) Yad Vasem, Thánh đường Nativity tại Bethléem, di tích lịch sử Petra tại Jordan, tổng thống Obama muốn hóa giải hình ảnh tiêu cực của Hoa Kỳ trong chính sách ứng xử ở khu vực.
Trái với những bình luận tiêu cực của báo chí Châu Âu, chuyến viếng thăm Trung Đông của tổng thống Obama đã gặt hái được nhiều kết quả tích cực. Thứ nhất là đã tái lập lại quan hệ mật thiết giữa Hoa Kỳ và Do Thái, đặc biệt là trong chính sách chống chế tạo bom nguyên tử của Iran và tái lập lại những cuộc thảo luận sống chung hòa bình giữa người Do Thái và người Palestine. Thứ hai là đã chiếm lại niềm tin của người Palestine bằng cách tháo gỡ số tiền 500 triệu USD cho người Palestine bị Hoa Kỳ chặn lại khi Gaza bị lực lượng Hamas chiếm giữ từ năm 2007 và đề nghị người Palestine xóa bỏ những điều khoản tiêu diệt người Do Thái. Thứ ba là đã hòa giải được Do Thái với Thổ Nhĩ Kỳ (Turkey), thủ tướng Benjamin Netanyahu đã chấp nhận xin lỗi chính thức thủ tướng Recep Tayyip Erdogan của Thổ Nhĩ Kỳ trong vụ sát hại chín người Thổ xâm nhập bất hợp pháp vào lãnh hải của Do Thái năm 2010 ngoài khơi Gaza.
Một cách cụ thể, tổng thống Obama muốn tái lậpvai trò chủ động của Hoa Kỳ trước sự phát triển của các phong trào Hồi giáo quá khích tại Trung-Cận Đông. Đặc biệt là hợp tác tích cực với đồng minh Do Thái trong việc ngăn chặn nguồn vũ khí hóa học của Syria lọt vào tay phe Hezbullah tại Lebannon và khả năng chế tạo bom nguyên tử của Iran.
Về bom nguyên tử, hiện nay có 8 quốc gia sở hữu bom nguyên tử (Hoa Kỳ, Nga, Trung Quốc, Pháp, Anh, Ấn Độ, Pakistan, Do Thái) nhưng chưa một quốc gia nào đe dọa tiêu diệt thế giới hay quốc gia khác bằng bom nguyên tử cả, nhiều quốc gia còn đề nghị tiêu hủy số bom nguyên tử đang có trong tay. Thật ra quốc gia nào cũng có quyền sản xuất bom nguyên tử để bảo vệ hay răn đe những đe dọa đối với sự an ninh của mình. Iran và Bắc Triều Tiên cũng có quyền chế tạo bom nguyên tử, nhưng qua những phát biểu của cấp lãnh đạo của hai quốc gia này, người ta lo sợ số bom sản xuất được có thể sẽ được dùng vào những mục tiêu khủng bố. Đó là lý do khiến tại sao các cường quốc phương Tây muốn ngăn chặn Iran và Bắc Triều Tiên sản xuất bom nguyên tử. Kẻ thù của Iran hiện nay là Do Thái (và Hoa Kỳ) và Hezbullah là một tổ chức khủng bố Hồi giáo Shia tại Lebannon được Iran tài trợ. Nếu Hoa Kỳ được sự hợp tác tích cực của Do Thái, chắc chắn Iran sẽ dè dặt hơn trong cố gắng sản xuất bom nguyên tử. Một khế ước tuy bất thành văn nhưng rất được tôn trọng giữa các quốc gia sở hữu bom nguyên tử là quốc gia nào sử dụng bom nguyên tử đầu tiên sẽ bị trả đũa bằng bom nguyên tử, nhờ đó mà tai họa nguyên tử đã không xảy ra từ năm 1945 đến nay, mặc dù khả năng sát hại của bom nguyên tử hiện nay tăng mạnh gấp trăm lần so với trước.
Phải chờ xem những biến động tại vùng Trung-Cận Đông trong những ngày sắp tới để có thể lượng định tổng kết thành quả chuyến đi này của tổng thống Barack Obama.
Chuyến đi của chủ tịch Tập Cận Bình
Khác với Obama, chuyến đi của tân chủ tịch Tập Cận Bình tại Nga và Châu Phi đã được báo chí phương Tây bình luận rất nhiều. Những gì xảy ra tại Trung Quốc từ hơn ba thập niên qua đều được dư luận phương Tây chú ý.
Sự vươn lên của Trung Quốc trong những năm gần đây đã là một phép lạ đối với người phương Tây. Từ một quốc gia vừa độc tài vừa nghèo khó cách đây ba thập niên, Trung Quốc trở thành cường quốc kinh tế thứ hai của thế giới và đang tranh giành với Hoa Kỳ ngôi vị đứng đầu về kinh tế và quân sự. Dư luận phương Tây chú ý đến sự thành công của Trung Quốc vì muốn biết độ bền lâu của phép lạ này. Yếu tố chủ yếu dẫn đến tự thành công của các xã hội phát triển phương Tây là nếp sống tự do, tự do trong tư tưởng và tự do trong cách sống. Nhờ có tự do suy nghĩ, người phương Tây đã sáng chế ra được những sản phẩm mang lại ấm no và hạnh phúc cho mọi người. Nhờ có tự do, dân chủ đã được phát minh và áp dụng trong đời sống để mang lại bình đẳng và an ninh cho mọi người. Các quốc gia phát triển phương Tây và Nhật Bản đã mất một thời gian dài mới đạt được những thành quả về phát triển và giàu có như hiện nay, nghĩa là đã tốn rất nhiều thời gian và tiền tài để nghiên cứu và thử nghiệm những phương thức phát triển và nếp sống thích hợp nhất với trình độ văn hóa của mình.
Người ta tự hỏi không biết bằng cách nào mà một quốc gia đông dân, với hơn 1,4 tỷ người, đã có thể trong vòng 30 năm bắt kịp đà phát triển chung của các quốc gia phát triển phương Tây ? Câu hỏi này cho đến nay vẫn đang chờ câu trả lời. Và gần đây câu trả lời nằm trong lời phát biểu của chủ tịch Tập Cận Bình trong chuyến viếng thăm Nga và Châu Phi này.
Ngày 23/3/2013, trong một bài nói chuyện trước đồng hương người Hoa và sinh viên Viện quan hệ quốc tế tại Moskova, ông Tập Cận Bình nói: "Sự phục hưng một nước đại Trung Hoa mới là giấc mơ của tất cả người Hoa thời cận đại. Đó là giấc mơ Trung Hoa mà chúng tôi muốn gọi. Đó là giấc mơ của quyền lực, của sự hồi sinh quốc gia và của dân tộc. Dân tộc Trung Hoa đã trong suốt thế kỷ qua chịu đựng quá nhiều thử thách, sự tấn công của ngoại bang và những xáo trộn nội bộ, do đó biết rõ thế nào là cái giá của hòa bình".
Giấc mơ Trung Hoa mà Tập Cận Bình đề cập ở đây là phục hồi lại đế quốc Đại Hán. Từ hơn hai ngàn năm trước, nhà Hán (từ -206 đến +220) đã mở rộng bờ cõi từ trung thổ sông Hoàng Hà đến tận Tiểu Á (Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay) ở phía tây, Vịnh Bắc Bộ ở phía Nam và bán đảo Triều Tiên phía đông. Từ sau khi nhà Minh bị sụp đổ vào thế kỷ 17 (1368-1644) và sau đó là nhà Thanh (1644-1912), người Hoa gốc Hán sống tản mác khắp nơi, thành lập nhiều quốc gia nhỏ chung quanh lục địa mẹ: Đài Loan, Hongkong, Singapore và có mặt hầu hết tại các quốc gia phát triển khác. Công đồng người Hán hải ngoại này là một gia tài hiếm có mà Đặng Tiểu Bình đã trọng dụng và thành công lớn. Sự phát triển kinh tế của Trung Quốc ngày nay phần lớn nhờ vào sự giúp đỡ tiền bạc và kỹ thuật của cộng đồng người Hoa hải ngoại, đặc biệt là Đài Loan. Nếu chỉ dừng lại ở đây thì không có gì đáng nói, cùng lắm thì Trung Quốc sẽ phát triển như Nhật Bản, Đại Hàn và Đài Loan, trở thành hội viên của những quốc gia giàu có nhất thế giới và góp sức vào sự thăng hoa chung của nhân loại.
Nhưng tham vọng của Bắc Kinh không dừng ở đó, họ muốn lãnh đạo và khuất phục cả thế giới. Đó mới chính là Giấc mơ Trung Hoa, quốc gia trung tâm của thế giới như đúng tên gọi Trung Quốc, mà Tập Cận Bình muốn nhắc tới. Để thực hiện giấc mơ này, ban lãnh đạo Bắc Kinh, qua Tập Cận Bình, cần rất nhiều nguồn năng lượng và tài nguyên thiên nhiên mới mà Trung Quốc không có. Trong giấc mơ này, nhân danh niềm tự hào dân tộc mà Đảng cộng sản Trung Quốc là người dẫn đường, sự hy sinh sẽ không có giới hạn, tất cả mọi người Trung Quốc đều phải tuyệt đối tuân theo. Sự áp đặt này mới chính là thắc mắc mà giới quan sát phương Tây muốn tìm hiểu, các quốc gia phương Tây phát triển nhờ tự do ý kiến và sáng kiến, Trung Quốc phát triển nhờ hy sinh và tự hào dân tộc? Trong lúc chưa tìm được câu trả lời chính xác, hãy để thời gian làm công việc của nó.
Trở lại chuyến đi, tại Moskva, Tập Cận Bình đã ký với tổng thống Putin hơn 30 hợp đồng kinh tế và quân sự quan trọng, riêng về dầu lửa và khí đốt tổng trị giá các hợp đồng ký với Staoil đã hơn 30 tỷ USD. Về kinh tế, Trung Quốc là quốc gia đối tác lớn nhất của Nga (87,5 tỷ USD năm 2012, bằng 1/5 so với Liên Hiệp Châu Âu). Nhưng mục đích của chuyến viếng thăm Nga không dừng ở đó, Tập Cận Bình muốn tăng cường những quan hệ hợp tác kỹ thuật sản xuất vũ khí hiện đại. Trong kế hoạch bốn hiện đại hóa phát động từ thời Đặng Tiểu Bình trong thập niên 1980, hiện đại hóa quân sự là ưu tư hàng đầu của các cấp lãnh đạo đảng cộng sản Trung Quốc. Ngân sách dành cho ưu tiên này không có giới hạn, từ trung ương đến địa phương. Cho tới nay không ai biết con số đích thực dành cho ngân sách quốc phòng Trung Quốc, vì những con số ngân sách quốc phòng được công bố không đúng với sự thật. Trong cuộc chạy đua quân sự này, quân đội Trung Quốc đã gần như phải đổi mới toàn diện, từ lương bổng, cách ăn mặc, đi đứng, ăn uống, huấn luyện, trang bị và tác chiến.
Để không bị lạc hậu trong những cuộc chiến tranh hiện đại, quân đội Trung Quốc đã được trang bị những khí tài và phương tiện chiến đấu mới, tốn kém hơn trước rất nhiều. Trong quá khứ và cho đến hiện nay, gần như tất cả các loại vũ khí sản xuất tại Trung Quốc đều dựa vào kỹ thuật của Nga, từ hạng nhẹ đến hạng nặng. Trước sự phát triển vượt bực của Hoa Kỳ về quốc phòng, các cấp lãnh đạo quân sự Trung Quốc cũng muốn trang bị cho quân đội Trung Quốc y như quân đội Hoa Kỳ: cách ăn mặc, tác phong, kỹ thuật tác chiến và trang bị cá nhân. Để bắt kịp sự tiến bộ này, một mặt Trung Quốc mua các bằng sáng chế các loại vũ khí chiến lược tiên tiến nhất của Nga để sau đó cải tiến lại một vài chi tiết để thành sản phẩm hoàn toàn Trung Quốc, như các loại máy báy tác chiến và các loại tàu chiến viễn dương; mặt khác cử gián điệp đi khắp nơi thu thập tin tức và sao chép những bằng sáng chế tại các quốc gia phát triển phương Tây.
Ngoài ra, Nga còn là đồng minh chiến lược của Trung Quốc trên các chính trường quốc tế. Là những cựu đồng minh thời chiến tranh lạnh, Trung Quốc và Nga thường có cùng tiếng nói để làm đối trọng trước những đề nghị của Hoa Kỳ và các quốc gia phương Tây trong Hội Đồng Bảo An Liên Hiệp Quốc hay trong các hội nghị thượng đỉnh về các vấn đề quốc tế như kinh tế, tài chánh, hay lên án các chế độ độc tài. Chuyến đi của Tập Cận Bình trong dịp này nhằm để củng cố thêm quan hệ chiến lược giữa Nga và Trung Quốc trong các vấn đề quốc tế và khu vực.
Sau Nga là Châu Phi. Trên lục địa này, khẩu hiệu của Tập Cận Bình là hợptác đôi bên cùng có lợi (win-win). Tập Cận Bình biết dùng những ngôn từ làm hài lòng người châu Phi như "thời thuộc địa đã qua, chiến tranh lạnh đã chấm dứt, không còn quốc gia nào độc quyền lãnh đạo thế giới, Trung Quốc không can thiệp vào chuyện nội bộ của các quốc gia"… Trao đổi thương mại giữa Trung Quốc và lục địa Châu Phi cũng đã tăng lên gấp 15 lần trong mười năm qua, từ 10 tỷ USD năm 2000 lên 150 tỷ USD năm 2011. Trên lục địa này, Trung Quốc cung cấp hàng hóa tiêu dùng với giá rẻ, bù lại các quốc gia Châu Phi nhường cho Trung Quốc khai thác tài nguyên thiên nhiên.
Để tranh thủ sự ủng hộ của các cấp lãnh đạo Châu Phi, Bắc Kinh đã tỏ ra rộng rãi khi viện trợ cho những quốc gia Châu Phi những công trình xây dựng hạ tầng cơ sở quan trọng như đường sá, xa lộ, đường sắt, bến cảng và phi trường. Bên cạnh đó, những chuyên viên Trung Quốc sang hướng dẫn nông dân Châu Phi cách trồng lúa nước và chăn nuôi. Mục tiêu của Trung Quốc là hiện diện lâu dài tại Châu Phi để bảo đảm nguồn cung cấp tài nguyên thiên nhiên mà nền công nghiệp Trung Quốc rất cần.
Một thắc mắc mà rất nhiều người thường đặt ra là sự lớn mạnh của Trung Quốc có phải là một đe dọa cho thế giới không? Câu trả lời là không. Sự lớn mạnh của Trung Quốc đã làm thế giới ngạc nhiên, nhưng muốn giữ gìn sức mạnh đó Trung Quốc phải tiếp tục truy tìm những nguồn cung cấp nguyên liệu mới để tồn tại. Hoa Kỳ với hơn 300 triệu dân và Châu Âu với hơn 500 triệu dân đã sử dụng hơn một nửa thực lực quân sự để bảo vệ các đường vận tải và nguồn cung cấp nguyên liệu tại khắp nơi trên thế giới. Trung Quốc với hơn 1,4 tỷ dân cũng phải làm y như vậy nếu muốn duy trì sức mạnh kinh tế lâu dài.
Hội nghị thượng đỉnh BRICS ngày 27/3/2012 tại Nam Phi nằm trong yêu cầu truy tìm các nguồn tài nguyên mới để duy trì tốc độ phát triển. Sự khác biệt là cách truy tìm tài nguyên: thương lượng hay cưỡng bách. Người ta thường đồn Hoa Kỳ và các quốc gia Châu Âu chiếm giữ và khai thác các nguồn tài nguyên tại các quốc gia Châu Phi là sai, có thể công ty của các quốc gia phát triển phương Tây nắm vững kỹ thuật nên được giao phần khai thác và một phần nào đó đào tạo nhân sự địa phương để quản lý, quyền phân phối vẫn thuộc quyền các quốc gia sở hữu.
Trong số năm quốc gia BRICS, chỉ ba quốc gia Brazil, Russia và Nam Phi giàu mạnh nhờ có nguồn tài nguyên dồi dào, do đó ít lệ thuộc vào sự cung cấp của các quốc gia khác. Chỉ còn lại Ấn Độ và Trung Quốc là hai quốc gia đông dân nhất thế giới nhưng rất thiếu tài nguyên. Ảnh hưởng bởi tinh thần sinh hoạt dân chủ của Anh, Ấn Độ sử dụng những phương cách hòa bình để thụ đắc tài nguyên thiên nhiên, nghĩa là bỏ tiền ra mua. Trường hợp Trung Quốc thì khác, chính quyền Bắc Kinh chỉ mua nguyên nhiên vật liệu khi không thể sử dụng bạo lực để chiếm cứ. Và khi phải bỏ tiền ra mua thì người Trung Quốc phải nắm giữ tất cả: các công trình, dự án xây dựng cơ sở hạ tầng, khai thác tài nguyên và vận chuyển về nước phải do người Trung Quốc thực hiện. Lợi tức do khai thác, sau khi trừ mọi chi phí được trả trực tiếp cho chính quyền các quốc gia sở tại, dân chúng bản địa hoàn toàn bị đặt ra ngoài mọi thương thuyết.
Lời kết
Qua chuyến đi của hai nguyên thủ cường quốc kinh tế, người ta thấy hai chiến lược khác nhau: trung hạn đối với Hoa Kỳ và dài hạn đối với Trung Quốc.
Mục tiêu trung hạn mà tổng thống Obama muốn đạt tới trong chuyến đi vừa qua là tăng cường hợp tác với Do Thái để kềm chế khả năng sản xuất bom nguyên tử của Iran và sự phát triển của những lực lượng Hồi giáo cực đoan. Bù lại, nếu có xảy ra xung đột thì Hoa Kỳ sẽ trực tiếp hỗ trợ Israel và Israel phải tỏ ra hòa hoãn với những quốc gia đồng minh của Hoa Kỳ (Turkey, Saudi Arabia và Egypt). Mục tiêu dài hạn mà tổng thống Obama muốn nhắm tới là tăng cường sự hiện diện quân sự của Hoa Kỳ trong khu vực Châu Á-Thái Bình Dương để làm đối trọng trước ý đồ bành trướng bằng quân sự của Trung Quốc trên Biển Đông.
Tầm nhìn của Tập Cận Bình trong chuyến đi này nằm trong chiến lược dài hạn. Bị ám ảnh bởi giấc mơ Trung Hoa, tất cả các cấp chính quyền Trung Quốc đều muốn phục hồi hào quang của một thời Đại Hán, nghĩa là tất cả các quốc gia chư hầu chung quanh đều phải triều cống, nếu không bằng hiện vật (tài nguyên thiên nhiên) thì cũng phải bằng tài sản (lãnh thổ và lãnh hải). Để thực hiện giấc mơ này, Bắc Kinh đã bỏ ra rất nhiều tiền của để canh tân các lực lượng quân sự trong mục tiêu sử dụng bạo lực nếu cần để làm chủ những vùng có trữ lượng dầu khí hay hầm mỏ cao, như tại Điếu Ngư/Sensaku trên Biển Vàng, Hoàng Sa và Trường Sa trên Biển Đông, khu vực Nam Á (Miến Điện, Tam Giác Vàng) và Tây Tạng. Song song với ý đồ đó, cộng đồng người Hoa hải ngoại được sử dụng để tuyên truyền cho giấc mơ này bằng những sinh hoạt kinh tế và văn hóa.
Nguyễn Văn Huy
(Thông luận)
Hai chuyến đi, hai tầm nhìn chiến lược
