Từ “công xưởng thế giới” đến điểm rơi lịch sử
Suốt hơn ba thập niên, Trung Quốc được ví như cỗ máy hơi nước khổng lồ kéo cả đoàn tàu kinh tế toàn cầu. Từ dệt may, đồ chơi, điện thoại, linh kiện, hóa chất đến thép, xi măng… nhãn “Made in China” phủ kín kệ hàng siêu thị khắp thế giới. Nhưng khi kinh tế nội địa lao dốc, bất động sản vỡ bong bóng, chiến tranh thương mại với Hoa Kỳ leo thang và rủi ro địa chính trị bủa vây, chiếc “máy hơi nước” ấy bắt đầu khựng lại. Thế giới đang chứng kiến cuộc tháo chạy lớn nhất của chuỗi cung ứng rời khỏi Trung Quốc kể từ khi nước này gia nhập WTO – một bước ngoặt có thể mở ra cả một thập niên suy thoái mới cho Bắc Kinh.
Làn sóng bỏ chạy âm thầm khỏi Hoa lục
Từ Chiết Giang, Quảng Đông đến Giang Tô, các ông chủ xưởng lần lượt kéo va-li ra đi. Chỉ trong 10 tháng, hơn 60 nhà máy ở Chiết Giang đã chuyển sang Việt Nam hoặc Malaysia; giới trong nghề nói nhỏ với nhau rằng con số thật dễ dàng vượt 100, bởi nhiều công ty âm thầm dựng nhà xưởng ở nước ngoài mà chẳng buồn báo cáo với chính quyền. Không ít chủ doanh nghiệp đã kịp xin hộ chiếu châu Âu hoặc Đông Nam Á, rồi điều hành “nhà máy Trung Quốc” từ Singapore, Bangkok hay Kuala Lumpur – thân thể ở ngoài, chỉ để lại cái vỏ pháp nhân tại Hoa lục.
Ngay cả dòng vốn ngoại cũng đang tháo dần chốt. Trên giấy tờ, Bắc Kinh khoe có 30.014 doanh nghiệp FDI mới, nhưng dòng vốn thực tế sử dụng lại giảm 15,2%. Nghĩa là người ta mở công ty để “giữ chỗ”, giữ mối, giữ tên, chứ tiền thật thì giữ khư khư trong túi, không dám đổ vào một nền kinh tế ngày càng tù mù về thể chế và rủi ro.
Công nghiệp nặng cũng bỏ chạy: Kazakhstan, Uzbekistan thành “bãi đáp” mới
Lần này không chỉ dệt may hay hàng tiêu dùng giá rẻ rời bỏ Trung Quốc. Ngay cả những ngành từng là “xương sống” như hóa chất, vật liệu xây dựng, luyện kim cũng bắt đầu nhổ rễ. Kazakhstan và Uzbekistan nổi lên như trạm trung chuyển mới của công nghiệp nặng Trung Quốc. Chỉ trong nửa đầu năm, Bắc Kinh đã rót hơn 23 tỷ USD vào các dự án hóa chất, xi măng, luyện kim tại hai nước này. Lý do đơn giản: đất rộng, tiêu chuẩn môi trường “mềm” hơn, lại nằm trên trục “Vành đai – Con đường”, dễ bề xuất khẩu sang châu Âu, Trung Đông.
Đây không chỉ là chuyện đổi tọa độ sản xuất. Nó cho thấy Trung Quốc đang dùng lối “xuất khẩu ô nhiễm, nhập khẩu lợi nhuận”: đẩy những ngành nặng nề, bẩn thỉu ra ngoài biên giới, giữ lại trong nước phần tài chính và điều phối. Nhưng về bản chất, đó cũng là dấu hiệu một trung tâm công nghiệp đã quá tải và bắt đầu tự phân rã.
Việt Nam – “người thắng cuộc lớn”, nhưng phụ thuộc vào chuỗi Trung Quốc
Tại Đông Nam Á, Việt Nam đang nổi lên như kẻ thắng cuộc rõ rệt nhất. Ở Hà Nội, Hải Phòng và các khu công nghiệp miền Bắc, nhà máy mang dòng vốn Trung Quốc mọc lên với tốc độ chóng mặt. Kỹ thuật viên, quản lý người Hoa điều khiển dây chuyền, còn công nhân Việt Nam làm lắp ráp, vận hành.
Trung Quốc hiện xuất khẩu sang Việt Nam hơn 101 tỷ USD chỉ trong 7 tháng, chiếm khoảng 40% tổng nhập khẩu của Việt Nam. Bản đồ mới dần hiện rõ: linh kiện, nguyên liệu, máy móc được sản xuất ở Trung Quốc, chuyển sang Việt Nam để lắp ráp cuối cùng, rồi dán nhãn “Made in Vietnam” xuất thẳng sang Mỹ và châu Âu. Chuỗi cung ứng dịch chuyển về mặt địa lý, nhưng “trái tim” công nghệ và nguyên liệu vẫn đập ở Hoa lục.
Ngoài Việt Nam, Campuchia và Indonesia cũng đang lên. Campuchia thu hút ngành may mặc, da giày vốn rất nhạy cảm với chi phí nhân công. Indonesia trở thành sân sau cho ngành luyện nickel và công nghiệp pin, nơi các doanh nghiệp Trung Quốc kiểm soát tới 75% công suất luyện nickel – một đòn bẩy chiến lược trong kỷ nguyên xe điện. Ở phía Tây, Ấn Độ tranh thủ hút bớt sản xuất điện tử, smartphone, chip nhớ, dần biến mình thành “trạm lắp ráp thay thế” cho Trung Quốc trong mắt các tập đoàn Mỹ.
Khi người mua quốc tế quay lưng với “Made in China”
Song song với dòng vốn và nhà máy, thứ quan trọng hơn đang dần rời khỏi Trung Quốc: niềm tin của người mua quốc tế. Nhật Bản, Hàn Quốc đã cắt giảm mạnh đơn hàng. Các tập đoàn châu Âu yêu cầu nhà cung cấp bắt buộc phải có nhà máy ở ít nhất hai, ba quốc gia khác nhau, thay vì tập trung toàn bộ ở Trung Quốc như trước COVID-19. Đa dạng hóa chuỗi cung ứng không còn là lựa chọn chiến lược xa xỉ, mà trở thành điều kiện bắt buộc trong hợp đồng.
Một chủ nhà máy ở Côn Sơn kể lại: từ năm 2022, khách hàng châu Âu giảm đơn hàng và yêu cầu ông phải mở thêm nhà máy ở Thái Lan để giảm rủi ro. “Thiết bị, công nghệ, kỹ sư vẫn từ Trung Quốc, nhưng sản xuất đặt ở Thái Lan”, ông nói. Thế giới muốn hàng hóa, nhưng không muốn phụ thuộc hoàn toàn vào một nước vừa độc tài, vừa khó đoán.
Một học giả Trung Quốc thừa nhận: “Ngày nay nhiều sản phẩm trong siêu thị không còn ‘Made in China’. Chúng đến từ Việt Nam, Indonesia, Mexico…” Ông cảnh báo, trong 20 năm tới, kinh tế Trung Quốc khó có thể quay lại thời hoàng kim. Những sai lầm chính sách kéo dài – từ kiểm soát thị trường bất động sản, siết khu vực tư nhân, tới đối đầu thương mại với phương Tây – đã khiến Bắc Kinh tự đẩy mình lệch khỏi trung tâm chuỗi cung ứng toàn cầu.
Thập niên suy thoái mới của Bắc Kinh và bài toán cho khu vực
Cuộc tháo chạy công nghiệp hôm nay không chỉ là chuyện chuyển máy móc từ thành phố này sang thành phố khác. Nó đánh dấu sự sụp đổ dần vai trò “công xưởng duy nhất” của Trung Quốc trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Thế giới đang bước vào mô hình sản xuất phân tán đa quốc gia: một sản phẩm có thể được thiết kế ở Mỹ, sản xuất linh kiện tại Trung Quốc, lắp ráp tại Việt Nam, một phần gia công ở Mexico, rồi phân phối qua châu Âu.
Đó là trật tự mới bất lợi rõ rệt cho Bắc Kinh, nhưng lại mở ra cơ hội – kèm theo bẫy rập – cho các nước như Việt Nam, Thái Lan, Ấn Độ, Indonesia. Cơ hội là việc làm, là đầu tư, là công nghệ. Còn bẫy rập là ô nhiễm, là lao động giá rẻ bị vắt kiệt, là phụ thuộc sâu vào nguyên liệu và thiết bị từ Trung Quốc. Nếu không tỉnh táo, chúng ta rất dễ trở thành “công xưởng hạng hai” – chỉ thay Trung Quốc gánh những phần việc rẻ tiền, bẩn thỉu, trong khi lợi nhuận lớn và quyền kiểm soát chuỗi giá trị vẫn nằm trong tay Bắc Kinh.
Thời hoàng kim “Made in China” đang khép lại, nhưng câu hỏi lớn hơn là: ai sẽ viết phần tiếp theo của câu chuyện công nghiệp châu Á – và viết bằng mực của tự do, pháp quyền, hay lại tiếp tục bằng mồ hôi rẻ mạt và những quyết định chính trị mù quáng? Với Trung Quốc, ván bài đã vào đoạn khó; còn với Việt Nam và khu vực, đây là lúc phải quyết định mình chỉ là một mắt xích mới trong dây xích cũ, hay dám bước lên một nấc thang khác của chuỗi giá trị toàn cầu.
