Lá thư bất ngờ gửi tới một lớp học vô danh
Năm 2006, trong một lớp học tiếng Anh nhỏ ở trường trung học Xavier, New York, cô giáo Lockwood giao cho học sinh một bài tập nghe qua tưởng như chỉ là trò vui: hãy viết thư cho một nhà văn nổi tiếng và xin lời khuyên. Mỗi đứa trẻ lựa chọn một cái tên trên giá sách, viết vài dòng đầy rụt rè gửi đi, rồi… quên mất. Bởi trong thâm tâm, chẳng ai tin một huyền thoại văn chương lại ngồi xuống trả lời lũ học trò trung học vô danh nơi góc phố. Thế nhưng một người đã hồi âm – Kurt Vonnegut, khi ấy đã 84 tuổi, tác giả của “Slaughterhouse-Five”, “Cat’s Cradle”, “Breakfast of Champions”. Ông là người từng sống sót sau vụ ném bom Dresden, từng làm tù binh, làm công nhân, rồi thành một trong những giọng văn độc đáo nhất thế kỷ 20 – luôn lửng lơ giữa châm biếm và buồn bã, giữa tiếng cười khô khốc và niềm thương con người sâu đến nát lòng. Khi lá thư được mở ra trước lớp, những dòng chữ run run mà dịu dàng hiện ra: “Các em thân mến ở trường Xavier, cô Lockwood, và các chàng trai trẻ Perin, McFeely, Batten, Maurer, Congiusta. Cảm ơn các em vì những lá thư tốt đẹp. Các em thực sự đã khiến một ông già tám mươi tư tuổi mỉm cười trong những năm hoàng hôn của mình.” Giọng văn ấy mang cùng tinh thần mà ông từng gieo vào tiểu thuyết – không lên gân, không làm dáng, chỉ như một người bạn già ngồi nói chuyện bên hiên nhà.
“Hãy làm nghệ thuật, không phải để nổi tiếng mà để cứu chính mình”
Sau lời chào, Vonnegut đi thẳng vào điều ông muốn gửi gắm, bằng sự giản dị của một người đã đi qua cả hào quang lẫn trầm luân: “Hãy thực hành bất kỳ loại hình nghệ thuật nào – âm nhạc, ca hát, múa, diễn kịch, vẽ, viết, điêu khắc, nhiếp ảnh, bất kể giỏi hay dở – không để kiếm tiền hay để được ngưỡng mộ, mà để khám phá chính mình, để làm cho tâm hồn mình lớn lên.” Ở một thế giới vốn đã ám ảnh bởi thành tích và thành công, câu nói ấy giống như một cú bẻ lái bất ngờ. Ông không bảo lũ học trò phải cố giành giải thưởng, phải vào đại học danh giá, phải “thành công”, mà chỉ nhắc chúng hãy làm một việc tưởng chừng vô ích: sáng tạo vì chính niềm vui được sáng tạo. Rồi ông bảo họ bắt đầu bằng những điều nhỏ đến mức buồn cười: “Hãy vẽ một bức chân dung buồn cười của cô giáo Lockwood rồi tặng cho cô ấy. Hãy hát khi đi tắm. Hãy làm khuôn mặt trên món khoai tây nghiền. Giả làm Bá tước Dracula nếu thích.” Sau lưng những trò nghịch ngợm ấy là kinh nghiệm của một người đàn ông đã chứng kiến thành phố bị thiêu rụi trong chiến tranh, đã thấy cái chết cận kề, đã hiểu rằng mọi ảo ảnh về danh vọng và tiền bạc cuối cùng đều sụp đổ, chỉ còn một thứ là không thể tước đoạt: niềm vui, dù nhỏ nhoi, khi ta tạo ra điều gì đó từ đôi tay và trí óc mình.
Bài tập kỳ lạ: viết một bài thơ thật hay, rồi xé nó đi
Trong thư, Vonnegut còn giao cho lớp học một bài tập mà bất kỳ “người lớn nghiêm túc” nào cũng sẽ thấy… điên rồ: hãy viết một bài thơ sáu dòng, có vần điệu, dồn hết tâm huyết, rồi – xé nó ra, vứt mỗi mảnh vào một thùng rác khác nhau. Không đăng báo, không trình diễn, không giữ lại để khoe với ai. Tại sao lại thế? Bởi theo ông, phần thưởng thật sự không nằm ở chỗ bài thơ ấy được ai công nhận, mà nằm ở khoảnh khắc ta đặt bút xuống, nhìn lại những gì mình vừa viết và thấy tim mình đập nhanh hơn. “Các em sẽ thấy rằng mình đã được thưởng rồi,” ông viết, “vì các em đã trải nghiệm quá trình trở thành, đã học thêm về chính mình, và đã làm cho linh hồn mình trưởng thành.” Đó là cách một nhà văn tám mươi mấy tuổi định nghĩa hạnh phúc: không phải là tràng pháo tay, không phải là giải thưởng, mà là cảm giác mình vừa chạm tay vào một phần sâu hơn trong chính con người mình.
Lá thư thành di huấn cuối cùng của một đời người
Một năm sau ngày lá thư ấy được gửi đi, Kurt Vonnegut qua đời ở tuổi 84. Lá thư gửi tới một lớp học vô danh bỗng trở thành một trong những lời nhắn cuối cùng của ông gửi lại cho thế giới. Không cao giọng hô hào, không “thông điệp lớn lao”, chỉ là một lời nhắc rất nhẹ: giá trị của con người không nằm trong những tấm bằng khen, không nằm ở số 0 trong tài khoản hay số lần tên mình xuất hiện trên báo, mà nằm ở khả năng tạo ra một cái gì đó khiến ta cảm thấy mình còn sống, còn cảm xúc, còn yêu và còn đau. Giữa thời đại nơi mọi thứ đều được đo bằng Like, Share, View, điểm số, lương tháng – nơi người ta chỉ dám làm điều gì đó “nếu có ích” – lời của Vonnegut giống như một ngọn nến nhỏ le lói trong gió: hãy cho mình cái quyền làm những việc “vô ích” nhưng cứu được tâm hồn mình. Hãy hát dù giọng khàn, hãy vẽ dù tay run, hãy viết dù không ai đọc, hãy nhảy dù chẳng ai khen đẹp. Không phải vì ai đang nhìn, mà vì sâu trong mỗi người đều có một đứa trẻ đang chờ được nghe lại giọng nói của chính mình.
Trong một thế giới chỉ tin vào thành công, hãy giữ lại một góc nhỏ cho những điều “vô ích”
Có lẽ đó là lý do bản photocopy lá thư của Vonnegut tiếp tục được chuyền tay giữa các lớp học, các diễn đàn, các trang mạng suốt nhiều năm sau. Bởi ai trong chúng ta cũng có lúc mệt mỏi vì bị đánh giá liên tục – từ bảng điểm, bảng lương, KPI đến những con số vô hồn trên mạng xã hội. Khi mọi thứ đều bị biến thành cuộc thi, con người sẽ dần quên mất cảm giác làm điều gì đó chỉ vì mình thích, vì nó làm mình nhẹ đi, ấm lên. Lá thư nhỏ ấy nhắc ta rằng: không phải lúc nào cũng cần khán giả. Không phải điều gì cũng cần để lại dấu vết. Có những khoảnh khắc ta được phép sống như học sinh trường Xavier năm nào – âm thầm viết một bài thơ sáu dòng, dồn hết mình vào đó, rồi mỉm cười xé nó đi, biết rằng phần tốt nhất đã nằm lại trong tim mình. Trong một thời đại ồn ào, đó có lẽ là cách lặng lẽ nhất nhưng cũng can đảm nhất để giữ lại cho mình một chút tự do: tự do sáng tạo, tự do vụng về, tự do trở thành một con người đầy đủ – không chỉ là một chiếc máy kiếm tiền hay một cái nick bấm Like, mà là một tâm hồn biết hát, biết mơ, biết vẽ và biết khóc khi đọc một lá thư cũ của một ông già tám mươi tư tuổi, từng là lính, là tù binh, là công nhân, là nhà văn – nhưng trước hết và sau cùng, là một người vẫn tin vào sức mạnh của một bài thơ sáu dòng rồi bị xé đi.
