Quang cảnh tan hoang ở TP. Daraa, Syria. (Hình minh họa: Mahmoud Sulaiman/Unsplash)
Lịch sử nhuốm đầy máu lửa ở vùng Trung Đông dường như nay đang tự lặp lại. Mấy ngày nay, hình ảnh quân nổi dậy tràn vào thủ đô Damascus của Syria, cùng với người dân cho phá hủy các tượng đài, cung điện của gia đình tên độc tài Bashar al-Assad gợi nhớ lại những gì đã xảy ra ở Kabul, Afghanistan hồi năm 2001, ở Baghdad, Iraq vào năm 2003 và những biến cố của Mùa Xuân Ả Rập của năm 2011.
Chế độ độc tài al-Assad bị sụp đổ nhanh chóng, đem lại niềm hạnh phúc vô bờ cho người dân Syria đã chịu quá nhiều đau khổ hơn 50 năm qua, nhưng kinh nghiệm từ các quốc gia vừa kể đã cho thấy, dường như hãy còn quá sớm để tin rằng một tương lai tươi sáng đã và sẽ bắt đầu ở đất nước này.
Không có một chế độ độc tài nào mà không bị sụp đổ!
Những gì đang xảy ra ở Syria mang lại nhiều bài học để cho người ta phải suy ngẫm. Bài học đầu tiên là không có một chế độ độc tài nào sẽ
"muôn năm trường trị". Sử dụng bộ máy an ninh mật vụ đông đúc, đàn áp dã man bằng bạo lực kể cả việc cho thảm sát thường dân bằng khí độc, lại có sự chống lưng của các đồng minh hùng mạnh như Nga và Iran, gia tộc Assad đã tìm cách dẹp yên được vô số cuộc nổi dậy, đã đứng vững từ đời cha, Hafez al-Assad (cầm quyền từ năm 1971) đến đời con Bashar al-Assad (nối ngôi cha hồi năm 2000), qua nhiều lệnh cấm vận quốc tế cả về kinh tế và ngoại giao trong suốt cuộc nội chiến kéo dài cả 13 năm. Câu khẩu hiệu
"alabad ya Assad" (Assad vạn tuế) được treo khắp nước chứng tỏ dòng họ Assad muốn người dân phải nhắm mắt tin vào sự trường tồn của chế độ mà không còn dám ra sức chống đối nữa.
Gần đây, do mất niềm hi vọng cho thay đổi chế độ cầm quyền ở Syria, nhiều nước đã phải chấp nhận tên độc tài Bashar al Assad này, cho phép khôi phục lại tư cách thành viên của Syria trong Liên Đoàn Ả Rập vốn đã bị tước bỏ sau khi Assad dùng khí độc để trấn áp người biểu tình hồi tháng 8/2013. Hãng tin Reuters cho biết, mới chỉ cách đây vài tuần, chính phủ của ông Joe Biden còn yêu cầu Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất (UAE) cho nới lỏng các lệnh trừng phạt Syria về kinh tế để khích lệ al-Assad tách ra khỏi sự ảnh hưởng của Iran.
Nhưng cái chế độ tưởng vững như bàn thạch của gia tộc Assad hóa ra chỉ là tòa lâu đài trên cát: nó đã bị sụp đổ tan tành chỉ trong 10 ngày mà không có hành động kháng cự đáng kể nào trước đà tiến thần tốc của nhóm quân Giải Phóng Syria (Hayat Tahrir al-Sham–HTS) từ phía Bắc và cuộc nổi dậy của các nhóm dân quân ở phía Nam.
Giới phân tích thời sự đã chỉ ra về nhiều nguyên nhân của sự sụp đổ nhanh chóng đó: Assad đã mất đi sự hỗ trợ cần thiết của Nga, hiện đang bị sa lầy trong cuộc chiến ở Ukraine, trong khi các nước đồng minh thân cận nhất là Iran và bọn khủng bố Hezbollah đã bị bầm dập sau những vụ xung đột gần đây với Israel.
Về đối nội, dân chúng quá chán chường vì nền tự do bị bóp nghẹt, kinh tế kiệt quệ tận cùng, guồng máy cầm quyền tham nhũng và mục nát to lớn đã đồng loạt ủng hộ các đội quân nổi dậy. Quân đội với đồng lương không đủ sống đã từ chối cầm súng chiến đấu, cởi bỏ quân phục và trở về nhà. Nhiều đơn vị quân chính phủ Syria tự động tan rã, bỏ lại tất cả vũ khí, quân trang được phía Nga và Iran cung cấp mà chưa hề sử dụng.
Khi lòng dân đã chán ngán thì
"thanh kiếm và lá chắn" bảo vệ chế độ độc tài sẽ nhanh chóng bị vỡ vụn. Biến cố ở Syria có phần do các tác động bên ngoài nhưng chủ yếu là do phản ứng bên trong từ các thành phần dân chúng do quá bất mãn và chống đối chế độ.
Sau Assad sẽ là gì?
Cùng với một số nước Ả Rập, người Syria đã từng nổi dậy trong cuộc cách mạng Mùa Xuân Ả Rập khởi phát từ Tunisia năm 2011, lan đến Ai Cập, Libya và Yemen, lật đổ các tên cai trị độc tài khắp vùng Trung Đông. Nhưng phong trào đấu tranh ôn hoà của người Syria đã bị Bashar al Assad dìm trong biển máu, hàng trăm người biểu tình bị bắn chết trên đường phố, mở màn cuộc nội chiến kéo dài đến 13 năm.
Bây giờ người Syria mới tìm lại được tự do và phẩm giá, sau 13 năm nội chiến đẫm máu với hơn 580,000 người bị giết (trong đó có 306,000 thường dân) trên gần 12 triệu người, tức là một nửa dân số đã bị ly tán. Nỗi vui mừng của họ hôm nay tuy là muộn màng nhưng đáng trân trọng. Tuy vậy, tương lai như thế nào vẫn còn là một câu hỏi lớn.
Ở Ai Cập và Tunisia sau cách mạng, các tên độc tài mới lại nổi lên, bóp chết các nỗ lực xây dựng một xã hội dân chủ đa nguyên. Ở Libya và Yemen, các nhóm vũ trang đối lập nhau tranh giành quyền lực dẫn đến nội chiến và chia cắt đất nước. Khoảng trống mà các tên độc tài bị lật đổ để lại đã nhanh chóng bị lấp đầy bởi các làn sóng trả thù, cướp bóc, tranh giành nắm quyền bính. Và các chế độ độc tài mới cũng nhanh chóng ra đời từ đống tro tàn của chế độ thối nát cũ…
Đất nước Syria trong nhiều thập niên qua đã bị chia năm xẻ bảy giữa các thế lực nặng về tôn giáo và sắc tộc. Lực lượng chính lật đổ Bashar al Assad hôm Chủ nhật, 8/12 vừa qua, thuộc nhóm Hayat Tahrir al-Sham (HTS), đặt căn cứ tại tỉnh Idlib phía Tây Bắc Syria, là một
"tàn dư" của tổ chức khủng bố Al-Qaeda và Nhà Nước Hồi Giáo tự xưng ISIS.
Hôm thứ Ba, 10/12, nhóm HTS đã cử Mohammed al-Bashir, người đứng đầu cái gọi là Chính Phủ Cứu Quốc Syria (Syria Salvation Government – SSG) đang cai trị tỉnh Idlib dưới sự kiểm soát của HTS ra làm Thủ tướng lâm thời Syria cho đến ngày 13/2025, 2025, trong thời gian thủ lãnh HTS, Abu Mohammad al-Jolani, tìm cách thỏa hiệp với các tổ chức dân quân khác.
Ông Jolani cũng đã lên tiếng kêu gọi các phe phái Syria tôn trọng lẫn nhau nhưng thực tế như thế nào thì vẫn chưa biết rõ. Vấn đề là các nhóm khác khó mà chấp nhận và tuân theo sự điều hành của HTS bởi vì mỗi nhóm đều hành động theo các lý tưởng về tôn giáo và sắc tộc khác nhau, chịu sự chi phối của các thế lực ở nước ngoài khác nhau. Và Syria lại có hàng chục nhóm kiểu như vậy.
Kịch bản tồi tệ nhất sẽ là sau khi loại bỏ chế độ độc tài Assad, Syria lại rơi vào thảm cảnh nội chiến liên miên giữa các phe nhóm tranh giành quyền lực và trả thù, giống như tình trạng của Libya, Yemen và Iraq sau khi các tên độc tài Gaddafi, Ali Abdullah Saleh và Saddam Hussein đã bị lật đổ. Cũng tệ hại không kém là chế độ Assad được thay bằng một chế độ độc tài khác mang màu sắc Hồi Giáo cực đoan như chuyện đang diễn ra ở Idlib dưới quyền cai trị của SSG do nhóm nổi dậy HTS kiểm soát.
Kịch bản tốt nhất là người Syria, với sự giúp đỡ của các cường quốc khu vực, thực hiện được công cuộc hòa giải dân tộc thời hậu chiến, tạo ra được một chính phủ đoàn kết và bao dung trong đó lợi ích của các nhóm sắc tộc thiểu số được bảo đảm, tôn trọng tự do và phẩm giá của người dân.
Người Syria đang có vẻ sẵn sàng đón nhận những gì sẽ đến vì theo nhiều người phát biểu trên báo chí, tương lai dù thế nào thì
"cũng không tệ hại bằng dưới thời cai trị của Bashar al-Assad".
