Trong các khu rừng rậm rạp của Cộng ḥa Dân chủ Congo, một khám phá đầy bất ngờ đang dần hé mở về khả năng giao tiếp của tinh tinh lùn (hay c̣n gọi là loài bonobo) nổi tiếng với tính xă hội cao và trí thông minh đáng nể.
Mỹ phát triển chất xúc tác pin nhiên liệu hydro đột phá: Hứa hẹn tuổi thọ 200.000 giờ với tổn thất điện năng tối thiểu
Một nghiên cứu vừa công bố trên tạp chí Science đă làm lung lay một trong những niềm tin lâu đời nhất trong giới khoa học: rằng khả năng kết hợp âm thanh thành cấu trúc có ư nghĩa mới, hay c̣n gọi là cú pháp là khả năng "độc quyền" của con người.
Thông qua việc quan sát và phân tích hơn 700 tiếng kêu của bonobo trong môi trường sống tự nhiên, các nhà khoa học đă phát hiện ra rằng những tổ hợp âm thanh này không hề ngẫu nhiên, mà được sắp xếp một cách có chủ đích, nơi thứ tự và cách kết hợp có thể làm thay đổi hoàn toàn ư nghĩa, một đặc điểm tưởng chừng chỉ có ở ngôn ngữ con người.
Tuy nhiên, cần phải làm rơ: bonobo không “nói chuyện” như con người. Chúng không làm thơ, không tranh luận triết học hay kể lại những kư ức xa xôi. Nhưng trong phạm vi giao tiếp tự nhiên, chúng có khả năng kết hợp các tiếng gọi để tạo nên những thông điệp mới, phức tạp hơn hẳn so với từng âm thanh đơn lẻ.
Các nhà nghiên cứu gọi đây là “sáng tác phi tầm thường” – khi hai tín hiệu được kết hợp để tạo ra một ư nghĩa không thể suy ra trực tiếp từ từng phần. Đây là một bước tiến quan trọng trong việc hiểu được ranh giới thực sự giữa giao tiếp của người và động vật, và thậm chí, là manh mối về nguồn gốc tiến hóa của ngôn ngữ.
Ví dụ, một tổ hợp âm thanh mà các nhà nghiên cứu ghi nhận thường được sử dụng trong bối cảnh xă hội căng thẳng, như giao phối hoặc khi cần sự hợp tác, bao gồm một âm thanh có thể được hiểu là “Tôi muốn…” và một âm khác mang nghĩa “ở bên nhau”.
Khi kết hợp, chúng dường như truyền tải một thông điệp như “hăy hợp tác” hoặc “ở bên tôi”. Một trường hợp khác, khi một tiếng gọi thu hút sự chú ư được ghép với âm thanh gợi lên sự kích thích cảm xúc mạnh, dường như trở thành một lời kêu gọi kiểu như “nh́n tôi này, có chuyện ǵ đó đang xảy ra!”.
Điểm cốt lơi nằm ở chỗ, không chỉ sự kết hợp có chủ đích, mà ư nghĩa của cả cụm âm thanh lại vượt lên trên ư nghĩa của từng phần riêng lẻ, giống như cách từ “bad dancer” trong tiếng Anh không đơn giản là tổng ḥa của “bad” và “dancer”, mà tạo ra một khái niệm mới.
Để đạt được những phát hiện này, các nhà khoa học không chỉ dừng lại ở việc ghi âm. Họ áp dụng các kỹ thuật phân tích lấy cảm hứng từ ngôn ngữ học con người, đồng thời nghiên cứu bối cảnh cụ thể mà các tiếng gọi được phát ra: bonobo đang làm ǵ, ai có mặt, điều ǵ đang diễn ra xung quanh.
Bằng cách lập bản đồ các mẫu giao tiếp này, họ có thể xác định được vai tṛ của từng âm thanh và cách mà tổ hợp của chúng thay đổi theo hoàn cảnh. Đây là một bước đột phá trong cách tiếp cận nghiên cứu giao tiếp ở động vật: thay v́ chỉ quan sát tín hiệu, giờ đây các nhà khoa học có thể phân tích cả ngữ cảnh để diễn giải ư nghĩa tiềm ẩn.
Một điểm khiến kết quả nghiên cứu càng đáng tin cậy hơn là tất cả các bonobo được ghi nhận đều sống hoàn toàn hoang dă, không hề được huấn luyện hay tương tác thường xuyên với con người.
Điều này loại bỏ khả năng rằng các hành vi giao tiếp này là kết quả của học hỏi hoặc mô phỏng từ con người. Đây đơn thuần là bản năng tự nhiên, phản ánh một hệ thống giao tiếp đă tiến hóa độc lập.
Dĩ nhiên, bonobo không sử dụng hệ thống ngôn ngữ đầy đủ như chúng ta. Chúng không nói về những sự việc trong quá khứ hay tương lai, không xây dựng câu phức, và không sử dụng cú pháp linh hoạt như con người.
Nhưng việc phát hiện ra những nguyên lư cú pháp sơ khai (vị trí và sự kết hợp của âm thanh làm thay đổi ư nghĩa) đă đủ để mở ra một chương mới trong hiểu biết của chúng ta về nguồn gốc ngôn ngữ. Nó cũng nhấn mạnh rằng nhiều kỹ năng tưởng như độc quyền của loài người thực ra có thể đă xuất hiện sớm hơn trong tiến tŕnh tiến hóa.
Những phát hiện này cũng tương hợp với xu hướng đang lên trong nghiên cứu nhận thức động vật. Các nghiên cứu gần đây đă cho thấy quạ có khả năng tư duy đệ quy, một năng lực từng được cho là chỉ có ở người và linh trưởng, hoặc việc voi châu Phi có thể gọi tên nhau, nghĩa là chúng gán nhăn âm thanh cá biệt cho từng cá thể, như cách chúng ta sử dụng tên riêng.
Những bằng chứng này góp phần vào một bức tranh đang thay đổi nhanh chóng: rằng sự phân chia rạch ṛi giữa người và phần c̣n lại của giới động vật về nhận thức, ngôn ngữ hay cảm xúc, đang dần trở nên lạc hậu.
Trong bối cảnh đó, bonobo nổi lên như một tấm gương phản chiếu thú vị. Chúng không phải là tổ tiên trực tiếp của loài người, nhưng lại chia sẻ khoảng 98,7% ADN với chúng ta, giống như tinh tinh thường.
Khả năng “kết hợp âm thanh có cấu trúc” ở bonobo gợi mở khả năng rằng một số yếu tố nền tảng của ngôn ngữ đă tồn tại từ rất lâu, thậm chí trước cả khi tổ tiên chung của người và tinh tinh chia tách cách đây hơn 6 triệu năm.
Nghiên cứu này không chỉ là một phát hiện về loài bonobo, mà c̣n là một khám phá về chính chúng ta, về cách mà sự tiến hóa đă gieo mầm cho những công cụ giao tiếp mạnh mẽ nhất từng được biết đến trên Trái Đất.
Khi nh́n vào đôi mắt của những sinh vật sống trong rừng sâu châu Phi, có lẽ chúng ta đang soi thấy một phần lịch sử của ngôn ngữ loài người, một hành tŕnh chưa bao giờ ngừng tiến hóa, và giờ đây, lại vừa mở ra thêm một bước ngoặt mới.
