“Khám Lớn Sài G̣n ở đâu?” vẫn là câu hỏi mà không ít các thế hệ người Sài thành hôm nay đặt ra để đi t́m quá khứ thành phố.
Cách đây tṛn 126 năm, vào năm 1886, thực dân Pháp xây dựng tại trung tâm thành phố Sài G̣n cũ một nhà giam tù nhân, gọi là Khám Lớn Sài G̣n (Maison Centrale de Saigon), đến năm 1890 th́ xây xong. Công tŕnh tọa lạc trên nền đất mà xưa kia là chợ Cây Da C̣m. Theo học giả Trương Vĩnh Kư, sở dĩ chợ có tên là Cây Da C̣m, v́ nó họp dưới gốc một cây đa nhánh c̣m, lá gie kḥm xuống mặt đất.
Ngày xưa, nơi đây chuyên bán trống, bán lọng, yên ngựa và mũ tú tài. Ban đầu, khám dài khoảng 30m và rộng 15m, có lối đi hẹp ở giữa hai dăy khám, mặt chính được rào bằng những song sắt, vách tường sơn đen, chỉ chừa cửa sổ nhỏ ở trên cùng, rất ngột ngạt. Bên trong pḥng giam, nền tô bằng xi măng, các tù nhân đều nằm trên sàn, một chân đút vào cái cùm dài suốt chiều dài xà lim. Ở đây, c̣n có một xà lim (cellule) dành cho tù nhân lănh án tử h́nh. Đó là một hầm 3mx5m, ba mặt là tường kín và mặt c̣n lại là một cửa sắt có đục lỗ nhỏ. Thiết kế như vậy, cốt vừa để thông hơi, vừa để lính canh từ bên ngoài có thể quan sát bên trong pḥng giam.

Bên phải là Ṭa án Sài G̣n, bên trái là Khám Lớn Sài G̣n.
Tuy nhiên, v́ thiếu ánh sáng, vệ sinh lại kém nên tù nhân dễ bị bệnh tật và thực tế ở đây luôn phát sinh các loại bệnh nguy hiểm. Sau một thời gian, do số tù nhân tăng lên, khám phải xây thêm nhiều pḥng mới, tường cao bao quanh, gồm hai dăy nhà một tầng và hai dăy nhà trệt, phân chia thành nhiều khu vực để giam cầm nhiều hạng tù khác nhau.
Khám Lớn Sài G̣n trở thành khám đường lớn nhất Nam Kỳ lục tỉnh bấy giờ, giam giữ tra tấn tù nhân người Việt, người Hoa lẫn người Âu, có lúc lên tới 1.500 - 2.000 người. Nhiều nhà yêu nước và cách mạng nổi tiếng đă từng bị giam giữ tại đây như Nguyễn An Ninh, Phan Xích Long, Nguyễn Văn Cừ, Nguyễn Thị Minh Khai, Vơ Văn Tần, Phạm Văn Đồng, Phạm Hùng, Tống Văn Trân, Lư Tự Trọng... Trong khám có khu biệt giam tù chính trị, xà lim án chém, pḥng để máy chém và khu hành quyết tù nhân.
Theo các cứ liệu lịch sử, Khám Lớn Sài G̣n được xây giới hạn bởi bốn con đường Lagran Dière (nay là đường Lư Tự Trọng), Mac Mahon (nay là Nam Kỳ Khởi Nghĩa), Espagne (Lê Thánh Tôn) và Filippini (Nguyễn Trung Trực). Đối chiếu với thực địa hiện nay, khám nằm trọn trong khuôn viên Thư viện khoa học tổng hợp TP.HCM. Dưới thời thuộc Pháp, Khám Lớn Sài G̣n cùng với Toà án Sài G̣n (xây năm 1881-1885) và Dinh Thống đốc Nam Kỳ (xây năm 1885-1890) nằm ở ba góc tạo thành "tam giác quỷ" là "biểu tượng" cho bộ máy thống trị của chế độ thực dân ở Nam kỳ lục tỉnh. Đến ngày 8/3/1953, sau khi xây xong khám Chí Hoà, chính quyền Bảo Đại đă cho phá huỷ Khám Lớn Sài G̣n, phóng thích một số tù nhân, c̣n lại khoảng 1.600 người cùng chiếc máy chém chuyển về khám Chí Hoà. Bảy năm sau, năm 1960, khi Ngô Đ́nh Diệm truất phế Bảo Đại lên nắm chính quyền ở miền Nam đă dùng chiếc máy chém này để hành h́nh ông Hoàng Lệ Kha - Tỉnh uỷ viên Tây Ninh. Trước sự lên án kịch liệt của dư luận trong và ngoài nước, "nhà Ngô" phải ra lệnh "xếp xó" măi măi chiếc máy chém ghê rợn này vào khám Chí Hoà.
Năm 2011, Công ty Nhă Nam thỏa thuận tác quyền và liên kết xuất bản với NXB Văn hóa Văn nghệ nhân dịp 15 năm ngày mất của cụ Vương Hồng Sển (mất ngày 9/12/1996) đă xuất bản cuốn sách "Khám Lớn Sài G̣n". Đây là tác phẩm cuối đời của nhà nghiên cứu, sưu tầm cổ vật nổi tiếng Vương Hồng Sển là một tập ghi chép những ǵ mắt thấy tai nghe tại Khám Lớn Sài G̣n trong những giờ phút cuối cùng của khu nhà giam này trước khi bị đập phá bỏ hẳn vào năm 1953.
Theo Người đưa tin