Việc ông Nguyễn Thanh Phong, nguyên cục trưởng Cục An Toàn Thực Phẩm thuộc Bộ Y Tế Việt Nam, bị khởi tố (ngày 13 Tháng Năm, 2025) về hành vi nhận hối lộ chỉ là sự việc mới nhất liên quan vấn đề an toàn thực phẩm ở Việt Nam, vốn là câu chuyện nhiều tập kéo dài hàng chục thập niên. Chỉ cần gõ “an toàn thực phẩm” vào Google, kết quả cho ra có thể khiến bất kỳ ai cũng hoảng.
Ngồi trước mâm cơm, có khi không dám cầm đũa!
“Hôm đó là Chủ Nhật, tôi mua rau muống, thịt ba chỉ và tôm khô ở chợ gần nhà, như mọi lần. Đến tối, cả nhà bốn người đều đau bụng dữ dội, phải vào viện truyền nước. Bác sĩ nói nguyên nhân chính có thể là do rau có tồn dư thuốc trừ sâu, nhưng tôi đâu biết mua rau nào thì sạch,” chị Ngọc, giáo viên tiểu học ở Sài Gòn kể (dẫn lại từ báo Tuổi Trẻ)…
Không ai nghĩ một bữa ăn bình thường – với rau, thịt và tôm – lại có thể trở thành nguyên nhân khiến cả gia đình phải nhập viện. Câu chuyện của chị Ngọc không hề hiếm gặp ở Việt Nam. Mỗi ngày, hàng triệu người dân đang ăn những món ăn “bình thường” với nỗi lo âm thầm: Liệu thứ mình đưa vào miệng có chứa chất độc?
Từ vùng rau Văn Giang (Hưng Yên), các nông trại heo ở Đồng Nai, đến hải sản từ Khánh Hòa – nhiều nông dân và tiểu thương đã thừa nhận sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, thuốc kích thích tăng trọng và các hóa chất bảo quản với mức độ vượt ngưỡng. Trong một phóng sự điều tra của báo Tuổi Trẻ, phóng viên phát hiện một hộ trồng rau ở Củ Chi dùng glyphosate (loại thuốc diệt cỏ bị cấm) để “diệt sâu nhanh mà vẫn giữ màu xanh.” Chủ vườn nói thẳng: “Người ta không ăn thì mình không bán được.”
An toàn thực phẩm, cụm từ vốn mang tính kỹ thuật, đã trở thành nỗi ám ảnh xã hội. Người thành thị không dám ăn rau vì sợ hóa chất, người nông thôn nghi ngại thịt cá vì nghe tin heo tiêm thuốc an thần, gà “tắm” hóa chất, cá nuôi bằng thức ăn tăng trưởng… Mới đây, tờ Tiền Phong ngày 22 Tháng Tư cho biết tại Vinh, người ta vừa phát hiện 3,500 tấn đậu xanh ngâm hóa chất để “mọc” nhanh thành giá; và đầu Tháng Năm, chính quyền thành phố Hà Nội phát hiện hàng loạt cơ sở kinh doanh “gạo giả” (gạo giả ở đây là gạo kém phẩm chất, được ngâm hóa chất tẩy trắng và chất tạo mùi thơm)…
Trang web Bộ Y Tế ngày 24 Tháng Mười Hai, 2024, cho biết, tính đến cuối Tháng Mười Một, 2024, cả nước ghi nhận 131 vụ ngộ độc thực phẩm, làm 4,796 người mắc và 21 ca tử vong. Trong nhiều trường hợp, các triệu chứng nhẹ hoặc chậm phát tác – như đau bụng, tiêu chảy, rối loạn tiêu hóa – thường không được báo cáo. Quan trọng hơn, các chuyên gia y tế cho rằng một phần không nhỏ của ước tính 165,000 ca ung thư mới mỗi năm ở Việt Nam có liên quan thực phẩm nhiễm độc.
Tại các chợ dân sinh, nơi cung cấp phần lớn thực phẩm cho người dân, rau quả thường được bày bán mà không hề có tem kiểm định, thịt cá không rõ nguồn gốc, và hàng hóa không qua kiểm dịch thú y. Không ít loại rau quả có màu sắc bắt mắt nhưng có thể chứa dư lượng thuốc trừ sâu, phân bón hóa học vượt mức cho phép. Thịt heo đôi khi bị tiêm thuốc an thần để dễ giết mổ, trong khi hải sản thì ngâm hàn the hoặc formol để giữ lâu.
Theo khảo sát của Viện Nghiên Cứu Phát Triển Xã Hội (ISDS), gần 70% người tiêu dùng ở các đô thị lớn cho rằng thực phẩm họ mua “không an toàn,” nhưng chỉ 15% cho biết họ có thể “tránh được thực phẩm bẩn.” Sự bất lực dần trở thành thói quen. Nhiều người nói rằng họ “cố gắng chọn cái ít độc hơn,” hay “ăn mà cầu trời.” Bữa ăn, từ chốn an yên của gia đình, trở thành nguồn gốc của nỗi bất an.
Lắm thầy nhiều ma, chẳng “ma” nào chịu trách nhiệm
Việt Nam có ba cơ quan chính chịu trách nhiệm về an toàn thực phẩm: Bộ Y Tế, Bộ Nông Nghiệp và Môi Trường, và Bộ Công Thương. Tuy nhiên, sự phân công quyền hạn chồng chéo, thiếu phối hợp và đùn đẩy trách nhiệm khiến các chính sách giám sát gần như vô hiệu.
Điều đáng nói là việc công bố thông tin vi phạm vô cùng hạn chế. Danh sách các doanh nghiệp, cơ sở sản xuất có hành vi sử dụng hóa chất cấm, phụ gia độc hại hầu như ít được công khai. Người dân không có cách nào để biết ai đang “đầu độc” họ. Một cán bộ từng làm việc tại Chi Cục An Toàn Thực Phẩm ở Sài Gòn nói rằng: “Chúng tôi từng định đưa lên danh sách đen, nhưng bị cấp trên yêu cầu rút lại vì ‘ảnh hưởng môi trường đầu tư.” (nguồn: VnExpress ngày 12 Tháng Năm).
Báo chí cũng gặp nhiều rào cản. Nhiều bài báo điều tra về thực phẩm bẩn có khi bị chặn lại bởi kiểm duyệt, hoặc chỉ được phép đăng theo hướng “cảnh báo nhẹ nhàng.” Nhiều nhà báo điều tra giấu tên cho biết họ từng bị đe dọa, hoặc gặp khó khăn khi tiếp cận hiện trường. An toàn thực phẩm không còn là vấn đề kỹ thuật. Nó là câu hỏi đạo đức, và là thước đo năng lực quản trị của một quốc gia. Một xã hội văn minh không thể để người dân sống trong hoài nghi mỗi khi ngồi xuống ăn. Khi bữa ăn bị đầu độc, xã hội cũng bị đầu độc, và tệ hại hơn, nhiều thế hệ cũng bị đầu độc.
Cuộc chiến chống thực phẩm bẩn không thể thắng bằng những chiến dịch truyền thông ngắn hạn hay các đợt thanh tra theo mùa. Nó đòi hỏi một cam kết chính trị thật sự, một hệ thống giám sát hiệu quả, và một xã hội có quyền biết – quyền đòi hỏi – sự minh bạch. Được ăn thực phẩm an toàn không phải là đặc quyền. Đó là một quyền cơ bản – quyền được sống, được khỏe mạnh, và được bảo vệ.
Toàn cảnh, gần như cái gì cho vào miệng ở Việt Nam bây giờ cũng giả, từ sữa giả, gạo giả, thực phẩm chức năng giả, đến thuốc tây giả… Chỉ có tham nhũng là thật! Vì không có tham nhũng thì không thể dễ dàng xảy ra tình trạng thực phẩm giả.
Có thể hình dung một cảnh như thế này.
Sáu giờ sáng tại chợ đầu mối Bình Điền, mùi tanh nồng của thịt sống trộn lẫn với hơi lạnh bốc lên từ những khối đá khô ướp cá. Một nhóm cán bộ liên ngành xuất hiện, kiểm tra giấy tờ các lô hàng vừa nhập. Tại một quầy thịt đông lạnh, một thùng xốp bốc mùi lạ khiến cả đoàn chú ý. Nhưng chỉ vài phút sau, chủ quầy chìa ra một xấp giấy tờ “đầy đủ”: Có dấu kiểm dịch thú y, có hóa đơn mua hàng, có cả giấy chứng nhận vệ sinh an toàn thực phẩm…
Người tiêu dùng hiếm khi biết rằng những con dấu đỏ ấy có thể được “mua đứt” chỉ với vài trăm ngàn hoặc vài triệu đồng. Và rằng, cả hệ thống kiểm tra an toàn thực phẩm ở Việt Nam – vốn được kỳ vọng là hàng rào bảo vệ sức khỏe – đã và đang bị biến thành chiếc bình phong che đậy cho thực phẩm bẩn len lỏi vào từng bữa ăn.
Theo quy trình, để một sản phẩm thực phẩm được phép lưu hành, doanh nghiệp phải trải qua các bước kiểm định nghiêm ngặt: Từ điều kiện sản xuất, nguồn nguyên liệu, cho đến khâu vận chuyển và bảo quản. Tuy nhiên, điều kỳ lạ là, giữa một thị trường thực phẩm hỗn loạn như Việt Nam, hàng hóa không rõ nguồn gốc vẫn dễ dàng vượt qua “cửa ải” kiểm tra, với đầy đủ giấy tờ “hợp pháp.”
Nguồn gốc những con dấu kiểm dịch thú y được đóng vào thịt không hề minh bạch. Nhiều cơ sở giết mổ lậu tại ngoại thành vẫn đều đặn “mượn dấu” từ các cán bộ thú y. Một số “cò dấu” còn công khai rao bán dịch vụ bao trọn gói: 10 triệu đồng cho một giấy chứng nhận VSATTP, không cần qua kiểm định (nguồn: “Tự ‘kiểm dịch’ heo lậu”, báo Tuổi Trẻ). Một phóng sự của VnExpress (nguồn: “Tràn lan gia cầm đóng dấu kiểm dịch giả”) thuật:
“Dạo qua một số chợ ở Hà Nội, trong vai bà nội trợ, khi thấy phóng viên VNExpress nhất nhất đòi mua gà có đóng dấu kiểm dịch, nhiều bà bán hàng tủm tỉm cười. Có người bỉu môi “dấu thì có khó gì”… Một độc giả của VNExpress từng phản ánh, chị đi mua gà và cũng yêu cầu phải có dấu kiểm dịch. Ngay khi quay gót khỏi một hàng gà trong chợ Cống Vị vì không có thú y kiểm dịch thì bà bán hàng xa xả mắng chồng: “Đã bảo thửa ngay một con dấu rồi mà không chịu làm. Có khó gì đâu cơ chứ.”…
Con dấu đỏ – biểu tượng của pháp lý và sự an toàn – đã bị biến thành tấm vé thông hành cho thực phẩm bẩn xâm nhập hàng triệu căn bếp. Nó đại diện cho một kiểu tham nhũng rất “đặc thù” trong xã hội Việt Nam: Không trắng trợn như “ăn đất,” không lớn như rút ngân sách, mà nguy hiểm hơn, vì nó diễn ra hằng ngày, trực tiếp ảnh hưởng đến sức khỏe, đến giống nòi, và đến lòng tin của cả xã hội. Người Việt không chỉ ăn thực phẩm bẩn mà còn phải nuốt cả sự im lặng, sự bất lực và sự đồng lõa của một hệ thống.
Người tiêu dùng, cuối cùng, luôn là nạn nhân. Họ vào siêu thị, vào chợ, tin vào những tem nhãn chứng nhận “sạch,” “an toàn,” “kiểm định đạt chuẩn” – mà không biết rằng phía sau có thể là một chuỗi lừa dối tinh vi và có hệ thống. Cội rễ vấn đề nằm ở cơ chế cho phép sự bất minh tồn tại. Những chiến dịch “tháng hành động vì VSATTP (vệ sinh an toàn thực phẩm),” những đợt “ra quân” kiểm tra quy mô đều tan biến sau vài tuần. Và người dân tiếp tục cầm đũa trong nỗi bất an.
