Theo như Mỹ và các đồng minh đã coi Nga là kẻ bị ruồng bỏ trên trường quốc tế, một kẻ vi phạm luật pháp quốc tế, trong khi Tổng thống Donald Trump lại giờ nay đã đảo ngược tình hình: tái lập quan hệ với Moscow, lại từ chối gọi Nga là kẻ xâm lược - hoặc không gọi Tổng thống Vladimir Putin là kẻ độc tài.
Các nhà hoạt động ở Đức vào tháng 2/2025 đeo mặt nạ những người mà họ tin là đồng minh của Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump - Alice Weidel từ đảng cực hữu AfD của Đức, Giám đốc điều hành Tesla và SpaceX Elon Musk, Tổng thống Nga Vladimir Putin và Phó Tổng thống Hoa Kỳ JD Vance
Trong ba năm kể từ khi Nga phát động cuộc xâm lược toàn diện Ukraine, Hoa Kỳ và các đồng minh đã coi Nga là kẻ bị ruồng bỏ trên trường quốc tế, một kẻ vi phạm luật pháp quốc tế.
Giờ đây, Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump đã đảo ngược tình hình: tái lập quan hệ với Moscow, trong khi từ chối gọi Nga là kẻ xâm lược - hoặc tuyên bố Ukraine là nạn nhân trong cuộc chiến.
Đỉnh điểm là cuộc họp căng thẳng vào thứ Sáu (1/3) giữa Trump và Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky, khi họ tranh luận công khai về cuộc chiến ở Ukraine và cách chấm dứt nó.
Đối với một số người, có vẻ như "trật tự thế giới tự do" - có nguồn gốc từ những năm 1990 - đang trên đà sụp đổ.
Thực sự có đúng như vậy?
Thời đại bá quyền tự do
Thuật ngữ "trật tự thế giới tự do" thể hiện một hệ thống quan hệ quốc tế được xây dựng dựa trên các cam kết, nguyên tắc và chuẩn mực. Cốt lõi của hệ thống này là luật pháp quốc tế và các thể chế như Liên Hợp Quốc, Đại Hội đồng và Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc.
"Trật tự thế giới tự do" cũng đại diện cho một tập hợp giá trị cụ thể, chẳng hạn như thương mại tự do, được duy trì bởi các tổ chức như Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) và Ngân hàng Thế giới.
Giả định bao trùm của hệ thống này là niềm tin rằng nền dân chủ tự do phương Tây là mô hình chính quyền ưu việt nhất.
Các vi phạm luật pháp quốc tế có thể được chính thức xác định thông qua các nghị quyết của Đại Hội đồng Liên Hợp Quốc hoặc các phán quyết của Tòa án Công lý Quốc tế.
Sau đó, Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc có thể áp đặt các biện pháp trừng phạt kinh tế hoặc, trong những trường hợp nghiêm trọng, cho phép sử dụng hành động quân sự.
Trên thực tế, các biện pháp trừng phạt và can thiệp quân sự thường được thực hiện mà không có sự phê chuẩn của Liên Hợp Quốc—điều mà Nga từ lâu đã chỉ trích.
Phát biểu tại Hội nghị An ninh Munich năm 2007, Tổng thống Nga Vladimir Putin tuyên bố: "Việc sử dụng vũ lực chỉ có thể được coi là hợp pháp nếu được Liên Hợp Quốc phê chuẩn. Và chúng ta không cần thay thế Liên Hợp Quốc bằng NATO hay Liên minh châu Âu (EU)."
Phát biểu tại Warsaw năm 2023, Tổng thống Mỹ khi đó là Joe Biden đã mô tả cuộc chiến ở Ukraine như một "trận chiến vĩ đại vì tự do", diễn ra giữa một trật tự dựa trên luật lệ và một trật tự thuần túy dựa trên quyền lực.
Bằng việc phát động cuộc xâm lược toàn diện vào Ukraine, Nga không chỉ vi phạm luật pháp quốc tế theo quan điểm của nhiều quốc gia, mà còn thách thức cách thức điều hành các vấn đề toàn cầu.
Kể từ năm 2014, chính Tổng thống Putin cũng đã sử dụng vũ lực quân sự mà không có sự phê chuẩn của Liên Hợp Quốc.
Theo quan điểm của phương Tây, hành động gây hấn của Nga đối với Ukraine là sự vi phạm trắng trợn nhất đối với trật tự dựa trên luật lệ kể từ sau Chiến tranh Lạnh.
"Chúng ta đã chứng kiến ba nguyên tắc cốt lõi của trật tự quốc tế bị vi phạm," Giáo sư G. John Ikenberry, chuyên gia về chính trị và quan hệ quốc tế tại Đại học Princeton, nói với tờ Financial Times.
"Thứ nhất, không được sử dụng vũ lực để thay đổi biên giới lãnh thổ. Thứ hai, không được dùng bạo lực như một công cụ chiến tranh nhằm vào dân thường. Và thứ ba, không được đe dọa sử dụng vũ khí hạt nhân. Putin đã vi phạm hai điều đầu tiên và đã đe dọa điều thứ ba. Vì vậy, đây thực sự là một cuộc khủng hoảng đối với trật tự dựa trên luật lệ," ông nói.
Đáp lại, Ngoại trưởng Nga Sergey Lavrov lập luận rằng phương Tây không tôn trọng luật pháp quốc tế cũng như các thể chế của Liên Hợp Quốc.
Moscow thường xuyên viện dẫn cuộc ném bom Nam Tư của NATO năm 1999, cuộc xâm lược Iraq do Mỹ dẫn đầu năm 2003 và việc công nhận Kosovo độc lập năm 2008 như những ví dụ về các hành động của phương Tây được thực hiện mà không có sự phê chuẩn của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc.
Nga lập luận rằng đây là những vi phạm đối với chính các nguyên tắc được ghi trong Hiến chương Liên Hợp Quốc.
Cuộc gặp đầy kịch tính tại Phòng Bầu dục giữa Tổng thống Mỹ Donald Trump và Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky khi hai nhà lãnh đạo tranh luận công khai về cuộc chiến ở Ukraine.
Một trong những phép thử quan trọng nhất đối với trật tự thế giới tự do trong thời đại ngày nay là lập trường của Washington về xung đột Israel-Hamas.
Nhiều quốc gia đã chỉ trích mạnh mẽ chính quyền Biden vì sự hỗ trợ quân sự dành cho Israel, cáo buộc Washington thờ ơ trước cái chết của hàng chục ngàn người Palestine.
"Rõ ràng đây là sự đạo đức giả, một tiêu chuẩn kép," Chủ tịch Quốc hội Thổ Nhĩ Kỳ Numan Kurtulmus nói trong một cuộc phỏng vấn với The Washington Post.
"Đây là một dạng phân biệt chủng tộc, bởi nếu anh không coi các nạn nhân Palestine ngang hàng với các nạn nhân Ukraine, điều đó có nghĩa là anh đang muốn tạo ra một hệ thống thứ bậc trong nhân loại. Điều này là không thể chấp nhận được."
Giáo sư Ikenberry thừa nhận rằng "trật tự thế giới tự do" gắn chặt với vị thế của Mỹ, đồng đô la Mỹ và nền kinh tế Mỹ. "Nó gắn với NATO và các liên minh nhiều hơn là Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc."
Tóm lại, ông nói, có thể coi hệ thống này là "bá quyền tự do" của Mỹ.
Sự chuyển đổi của Mỹ: từ người thực thi sang kẻ gây xáo trộn
Tổng thống Biden phát biểu tại Warsaw vào tháng 3/2022
Các quốc gia tìm cách thách thức trật tự quốc tế hiện tại thường được gọi là "các cường quốc xét lại".
Các nhà hoạch định chính sách và phân tích của Mỹ từ lâu đã sử dụng thuật ngữ này để chỉ Trung Quốc và Nga, cho rằng cả hai quốc gia này đều muốn làm suy giảm ảnh hưởng của Mỹ trên trường quốc tế.
Nhưng trong những tháng gần đây, theo Giáo sư Ikenberry, chính Mỹ đã trở thành cường quốc xét lại hàng đầu thế giới.
Ông cho rằng chính quyền Trump đang nỗ lực phá bỏ gần như mọi khía cạnh của trật tự thế giới tự do, từ thương mại và liên minh cho đến sự đoàn kết dân chủ và bảo vệ nhân quyền.
"Chính quyền của tôi đang đoạn tuyệt dứt khoát với những thất bại trong chính sách đối ngoại của chính quyền trước đây và, thẳng thắn mà nói, của quá khứ," Trump tuyên bố gần đây.
Không giống như những thay đổi mang tính đột phá khác do đội ngũ của ông thực hiện, sự chuyển hướng này sẽ đặc biệt khó bị Quốc hội và tư pháp ngăn chặn, vì chính sách đối ngoại nằm hoàn toàn trong thẩm quyền của tổng thống.
Chính bằng cách đặt vấn đề dưới góc độ lợi ích của Mỹ, chính quyền Trump đã biện minh cho việc tiến tới hòa giải với Nga.
"Chúng tôi tin rằng xung đột kéo dài không có lợi cho Nga, không có lợi cho Ukraine và không có lợi cho châu Âu. Nhưng quan trọng nhất, nó không có lợi cho nước Mỹ," Phó Tổng thống Mỹ JD Vance viết trên mạng xã hội.
Tuy nhiên, cuộc cách mạng ngoại giao của Trump vẫn là chính sách kém được ủng hộ nhất. Một cuộc thăm dò gần đây cho thấy người Mỹ ủng hộ chính sách nhập cư của ông hơn bất kỳ vấn đề nào khác, trong khi lập trường của ông về cuộc chiến Nga-Ukraine và xung đột Israel-Palestine nhận được ít sự ủng hộ nhất.
Trong khi đó, hơn hai phần ba người Mỹ coi Ukraine là đồng minh, với gần một nửa có quan điểm tích cực về Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky.
Những thay đổi đột ngột trong chính sách ngoại giao của Trump
Nhiều quốc gia, bao gồm cả các đối tác NATO, đã cáo buộc Hoa Kỳ đạo đức giả và thờ ơ với số phận của người Palestine.
"Tính đến tháng 2/2025, chính nước Mỹ đang đe dọa lật đổ trật tự dựa trên luật lệ này," Tiến sĩ Julie Newton, nghiên cứu viên về Nga và khu vực Á-Âu tại Đại học Oxford, đánh giá.
Bà chỉ ra các yêu cầu của Trump về quyền kiểm soát tài nguyên thiên nhiên của Ukraine, việc bình thường hóa quan hệ với Nga, các cuộc công kích công khai của Trump đối với Zelensky, và sự ủng hộ từ các đồng minh của Trump dành cho các đảng cực hữu ở châu Âu.
Vào ngày 24/2—đánh dấu ba năm kể từ khi Nga tiến hành cuộc xâm lược toàn diện vào Ukraine—Mỹ đã bỏ phiếu chống lại một nghị quyết của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc lên án hành động gây hấn của Nga và việc chiếm đóng lãnh thổ Ukraine.
Thay vào đó, các nhà ngoại giao Mỹ đề xuất một tuyên bố nhẹ nhàng hơn, bày tỏ "sự thương tiếc trước tổn thất nhân mạng bi thảm trong toàn bộ cuộc xung đột giữa Liên bang Nga và Ukraine".
Trong khi đó, Trump tuyên bố rằng ông đang đàm phán với Putin về việc khôi phục quan hệ kinh tế giữa Washington và Moscow.
"Cuộc cách mạng ngoại giao của Trump đang làm tan vỡ các nguyên tắc của Hiến chương Helsinki và đặt nước Mỹ vào vị thế đối địch trong mắt chính các đồng minh của mình," Tiến sĩ Newton nhận định.
Hiệp định Helsinki năm 1975 là một loạt thỏa thuận giữa Mỹ, Liên Xô và các quốc gia châu Âu nhằm củng cố các nguyên tắc về toàn vẹn lãnh thổ, bất khả xâm phạm về biên giới và không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau.
"Trump suy nghĩ như Putin—như một nhà đế quốc thế kỷ 19," Giáo sư Sergey Radchenko, chuyên gia về Nga tại Đại học Johns Hopkins, nhận xét.
"Châu Âu có sức mạnh kinh tế đáng kể và các công cụ tài chính để gây áp lực lên Nga," Giáo sư Radchenko nhận xét. "Dù Trump có tiến xa đến đâu trong đối thoại với Putin, thật khó để tưởng tượng rằng các nước châu Âu sẽ cùng bình thường hóa quan hệ với Nga."
Theo nhà nghiên cứu Shelby Magid từ Trung tâm Á-Âu của Hội đồng Đại Tây Dương, còn quá sớm để tuyên bố sự kết thúc của "trật tự thế giới tự do."
Các lệnh trừng phạt của Mỹ đối với Nga vẫn còn hiệu lực, và chính quyền Trump đã hàm ý rằng chúng chỉ được dỡ bỏ nếu Nga chấm dứt chiến tranh ở Ukraine.
"Tôi đồng ý rằng có rủi ro về một quá trình bình thường hóa quá sớm và nguy hiểm, nhưng chúng ta chưa hoàn toàn ở giai đoạn đó," bà Magid nói. "Cuối cùng, tác động lâu dài đến trật tự thế giới sẽ được quyết định nhiều hơn bởi cách cuộc chiến kết thúc và cách hòa bình được thực thi, hơn là con đường dẫn đến kết cục đó."
