Theo như lời của Tổng thống Volodymyr Zelenskiy vẫn có thể biến sự chấp nhận ký thỏa thuận đất hiếm với Mỹ trở thành lợi thế lâu dài cho đất nước mình trong thỏa thuận về khoáng sản mà Tổng thống Mỹ Donald Trump sắp ký với Ukraine có thể không phải là công cuộc chiếm đoạt tài sản kiểu thuộc địa như nhiều người lo ngại.
Tổng thống Ukraine Volodymir Zelensky. (Ảnh: Reuters)
Tổng thống Trump cho biết Tổng thống Zelensky sẽ thăm Washington vào ngày mai (28/2), để ký thỏa thuận về đất hiếm. Nhà lãnh đạo Ukraine nói rằng thành công của thỏa thuận này sẽ phụ thuộc vào các cuộc đàm phán và việc Mỹ duy trì viện trợ.
Trao cho Washington một phần tài nguyên khoáng sản quan trọng của Ukraine là ý tưởng mà ông Zelensky đề xuất với ông Trump từ tháng 9 năm ngoái, khi nhà lãnh đạo Mỹ vẫn chạy đua trước bầu cử, với hy vọng thỏa thuận này sẽ giúp hai nước đạt được lợi ích thương mại chung.
Sau cuộc bầu cử tháng 11 ở Mỹ, ông Zelensky nhận ra rằng ông có thể mất nhiều hơn những gì dự kiến, khi ông Trump nói đến khoản 500 tỷ USD mà Ukraine phải “hoàn tiền” cho sự hỗ trợ tài chính và quân sự mà Mỹ đã cung cấp cho Ukraine bằng khoáng sản.
Theo bài viết của New York Times , hai bên đã thảo luận về thỏa thuận yêu cầu Ukraine phải trích một nửa doanh thu từ khai thác tài nguyên thiên nhiên trong tương lai vào một quỹ đặc biệt do Mỹ kiểm soát. Quỹ này sẽ chịu trách nhiệm tái đầu tư một phần số tiền vào Ukraine để thu hút vốn từ nước ngoài.
Đến nay, Mỹ dường như đã từ bỏ yêu cầu 500 tỷ USD, vì con số này không có cơ sở thực tế. Theo Viện Kinh tế Thế giới Kiel, tổng hỗ trợ dân sự và quân sự mà Mỹ dành cho Kiev trong 3 năm qua chỉ khoảng 114 tỷ euro (119 tỷ USD), trong khi các nước châu Âu cung cấp 132 tỷ euro trong giai đoạn này.
Trữ lượng đất hiếm của Ukraine vẫn là một ẩn số lớn. Chính quyền địa phương chưa có bức tranh đầy đủ về tài nguyên dưới lòng đất của họ, bao gồm uranium, lithium, dầu mỏ và khí đốt.
Các cuộc thăm dò về đất hiếm đã được thực hiện từ hàng chục năm trước, và đến nay vẫn chưa rõ những mỏ đó có khả thi về kinh tế hay không. Hơn nữa, một số khoáng sản quý này nằm ở các vùng đất mà Nga đang kiểm soát.
Nguồn thu từ đất hiếm là vấn đề của tương lai khá xa. Ukraine trước tiên phải xây dựng hoặc tái thiết các mỏ, đồng thời khôi phục hệ thống lưới điện bị hư hại của đất nước. Tuy nhiên, lời hứa về chia sẻ lợi nhuận trong tương lai có thể khuyến khích đầu tư từ Mỹ, tạo động lực cho quá trình tái thiết Ukraine, một nhiệm vụ mà Ngân hàng Thế giới ước tính sẽ cần 524 tỷ USD.
Tổng thống Zelensky muốn bất kỳ thỏa thuận nào cũng phải gắn với cam kết của Mỹ trong giám sát thỏa thuận ngừng bắn với Nga. Tuy nhiên, yêu cầu này có vẻ vấp phải phản đối của chính quyền Tổng thống Trump, vì nhà lãnh đạo Mỹ không muốn can dự quân sự vào châu Âu. Tuy nhiên, ông Zelensky lập luận rằng để Mỹ có lợi ích ở Ukraine về kinh tế cũng có thể mang lại hiệu quả tương tự.
Quả thực, Nga không hề thích thỏa thuận này, và Tổng thống Vladimir Putin đề xuất một thỏa thuận khoáng sản riêng với Mỹ.
Ông Zelensky nhận thấy một thỏa thuận về tài nguyên mà nguồn thu còn rất xa có thể không ràng buộc Ukraine quá nhiều. Đến khi các mỏ thực sự bắt đầu khai thác, Mỹ có thể đã có một tổng thống khác thân thiện hơn. Khi đó, Ukraine hoàn toàn có thể xem xét lại hoặc hủy bỏ hợp đồng này.
Bài toán với Mỹ
Theo các nhà quan sát, Tổng thống Trump muốn ký thỏa thuận này vì sẽ giúp Mỹ giảm bớt phụ thuộc vào Trung Quốc, quốc gia kiểm soát khoảng 70% nguồn cung khoáng sản đất hiếm quan trọng của thế giới.
Ngành công nghiệp đất hiếm của Trung Quốc ngày càng đóng vai trò quan trọng với Mỹ và phần còn lại của thế giới do nhu cầu sản xuất các sản phẩm công nghệ cao gia tăng. Nhóm khoáng sản đất hiếm bao gồm 17 nguyên tố, trong đó Trung Quốc chiếm tới 90% sản lượng tinh chế toàn cầu. Đây cũng là những nguyên liệu thiết yếu trong nhiều ngành công nghiệp như quốc phòng, hàng không vũ trụ và trí tuệ nhân tạo.
Dù đất hiếm không thực sự hiếm, nhưng khó tìm các mỏ có trữ lượng khai thác hiệu quả về kinh tế. Theo thống kê chính thức, từ năm 2020 - 2023 Washington đã nhập khẩu tới 70% đất hiếm từ Trung Quốc.
“Tiềm năng mà chính quyền Mỹ đang hướng tới là giành lợi thế trước Bắc Kinh, sử dụng tài nguyên thiên nhiên của Ukraine để đối trọng với những gì Trung Quốc có thể đã cung cấp cho nền kinh tế Mỹ”, Leonid Petrov, giảng viên cao cấp và trưởng khoa kinh doanh và quản lý tại Trường Quản lý Quốc tế Sydney, nói với CNA .
“Chúng ta hiểu rằng ông Trump, người đã khởi xướng cuộc chiến thương mại với Trung Quốc, đang phải đối mặt với nguy cơ gián đoạn nguồn cung kim loại đất hiếm từ Trung Quốc”, ông nói thêm.
Cuối năm ngoái, trong bối cảnh căng thẳng thương mại leo thang, Trung Quốc đã cấm xuất khẩu một số khoáng sản quan trọng được ứng dụng rộng rãi trong lĩnh vực quân sự. Năm 2023, Trung Quốc cấm xuất khẩu công nghệ sản xuất nam châm đất hiếm.
Nhà nghiên cứu về an ninh khoáng sản Gracelin Baskaran, công tác tại Viện Nghiên cứu quốc tế và chiến lược (CSIS) ở Washington, nhận định khoáng sản “đang là yếu tố định hình chính sách đối ngoại của chúng ta lúc này” và đã trở thành “một phần trong cuộc thảo luận về chính sách đối ngoại giữa Mỹ và Canada”.
Tuy nhiên, bà cũng cho biết hiện vẫn thiếu thông tin cụ thể về trữ lượng khoáng sản khổng lồ của Ukraine.
Phần lớn tài nguyên của nước này vẫn chưa được khai thác do khó khăn về tiếp cận, cơ sở hạ tầng cũ kỹ, kém phát triển và thiếu đầu tư. Một số mỏ khoáng sản nằm ở khu vực Nga đang kiểm soát.
Ukraine tuyên bố sở hữu khoảng 5% tổng “nguyên liệu thô quan trọng” của thế giới, bao gồm 19 triệu tấn quặng than chì, cùng với một trong những trữ lượng lithium lớn nhất châu Âu - khoáng chất thiết yếu để sản xuất pin, gốm sứ và thủy tinh.
Năm 2022, trước khi xung đột nổ ra, Ukraine cho biết nước này chiếm 7% trữ lượng titan toàn cầu.
Mỹ nhập khẩu hơn 95% titan mà nước này sử dụng. Titan được sử dụng để chế tạo máy bay, thiết bị điện tử và dụng cụ y tế.
