Hai nhà khoa học Trung Quốc Điền Tuấn Hoa và Thạch Chính Lệ nghiên cứu dơi đang trở thành tâm điểm khi giả thuyết nCoV ṛ rỉ từ pḥng thí nghiệm nóng trở lại.
Trong video được cơ quan khoa học quốc gia và đài truyền h́nh nhà nước Trung Quốc CCTV công bố ngày 10/12/2019, các nhà nghiên cứu mặc trang phục bảo hộ từ đầu đến chân, trèo lên vách đá trong hang động, những chiếc đèn gắn trên đầu của họ phát ra ánh sáng màu xanh.
"Chúng tôi phải sống vài ngày trong hang", Điền Tuấn Hoa, một trong những "thợ săn dơi", nói trong video. "Không có tín hiệu điện thoại di động, không có nguồn tiếp tế. Thực sự đáng sợ".
"Tôi có thể cảm nhận thấy nỗi sợ. Sợ lây nhiễm. Sợ bị lạc", ông cho hay. "Nếu chúng tôi để hở da, da có thể thể dễ dàng tiếp xúc với phân dơi và chất bẩn, khá rủi ro".
Video sau đó được chia sẻ rộng răi trên mạng xă hội. Đây là sản phẩm truyền thông chất lượng cao, được thiết kế để quảng bá nỗ lực nghiên cứu virus hàng đầu thế giới của Trung Quốc. Được phát sóng vào khoảng thời gian người dân Vũ Hán bắt đầu đến bệnh viện với các triệu chứng hô hấp bí ẩn, nó cũng cung cấp một cái nh́n hiếm có về điều kiện thực địa trước đại dịch.
Video ghi lại cảnh Điền và nhóm của ông từ Trung tâm Kiểm soát và Pḥng ngừa Dịch bệnh (CDC) Vũ Hán bắt dơi móng ngựa và dơi Pipistrelle trong hang động, đồng thời thu thập mẫu phân nhằm t́m kiếm các bệnh mới từ dơi và cơ sở để sản xuất vaccine mới. Mặc dù đă mặc đồ bảo hộ đầy đủ khi xử lư các lọ lấy mẫu, Điền nhấn mạnh cần phải thận trọng. "Lúc phát hiện các loại virus mới là lúc chúng tôi có nguy cơ lây nhiễm cao nhất", ông cho biết.
Video có lẽ c̣n đáng chú ư hơn v́ những ǵ nó không tiết lộ. Không ai bên ngoài Trung Quốc biết các nhà nghiên cứu CDC Vũ Hán thu thập được kiến thức khoa học ǵ từ chuyến thám hiểm đó. Nhóm nghiên cứu không tiết lộ họ có t́m thấy virus nào không và nếu có th́ là virus ǵ, ngay cả nơi chuyến thám hiểm diễn ra cũng không được công khai.
Theo báo cáo của WHO được công bố vào tháng ba, CDC Vũ Hán đă bác bỏ họ có bất kỳ hoạt động lưu trữ hoặc pḥng thí nghiệm nào liên quan đến virus ở dơi trước khi bùng phát Covid-19, lập trường có vẻ không phù hợp với với lời kể của Điền rằng ông đă đến hàng chục hang dơi và nghiên cứu 300 loại vector virus.
Không có bằng chứng trực tiếp nào cho thấy mối liên hệ giữa nhóm của Điền hay nhóm chuyên gia về bệnh trên loài dơi tại Viện Virus học Vũ Hán với đại dịch Covid-19. Nhiều nhà khoa học cho rằng nCoV lây lan trong tự nhiên, truyền từ động vật sang người. Nhưng niềm tin đó phần lớn dựa trên nguồn gốc của các virus họ corona khác, chứ không phải những dữ liệu được biết đến về nCoV.
Tuần trước, Tổng thống Mỹ Joe Biden chỉ đạo các cơ quan t́nh báo Mỹ nỗ lực xác định nguồn gốc đại dịch, bao gồm việc liệu nó có bị ṛ rỉ "từ một tai nạn pḥng thí nghiệm" hay không. Bộ Ngoại giao Trung Quốc phản bác rằng họ ủng hộ điều tra khoa học về câu hỏi này chứ không phải "cuộc điều tra do t́nh báo dẫn đầu có thể gây ra thế đối đầu".
Giới chức Trung Quốc đă cho nhóm chuyên gia quốc tế của WHO tiếp cận thông tin hạn chế khi họ tới Vũ Hán điều tra nguồn gốc đại dịch hồi đầu năm. Các chuyên gia đến thăm chợ hải sản Hoa Nam liên quan đến các ca nhiễm nCoV đầu tiên, nhưng nó đă bị đóng cửa trong một năm và đă được dọn dẹp từ lâu. Chuyến thăm Viện Virus học Vũ Hán chỉ kéo dài ba giờ. Nh́n chung, họ phải tự hài ḷng với dữ liệu phần lớn đă được các nhà khoa học Trung Quốc thu thập trước chuyến đi.
Các nhà điều tra Trung Quốc - WHO công bố báo cáo vào tháng ba, tập trung vào giả thuyết "virus truyền từ động vật sang người" và nói rằng giả thuyết virus bị ṛ rỉ từ Viện Virus học Vũ Hán "rất khó xảy ra". Nhóm chuyên gia c̣n đánh giá ư kiến cho rằng virus có thể đă được nhập khẩu vào Trung Quốc qua thực phẩm đông lạnh đáng được điều tra hơn. Tuy nhiên, Tổng giám đốc WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus đă chỉ trích báo cáo này là "không đủ bao quát", nói rằng vẫn cần điều tra thêm khả năng virus thoát ra từ pḥng thí nghiệm.
Một người khác cũng được chú ư là Thạch Chính Lệ, nhà nghiên cứu virus corona nổi tiếng được mệnh danh là "nữ người dơi" Trung Quốc. Bà đă xác định nhiều loại virus mới giống SARS trong những năm qua và đưa ra những cảnh báo về nguy cơ xảy ra đại dịch mới.
Pḥng thí nghiệm của bà tại Viện Virus học Vũ Hán đă phát hiện và nghiên cứu những họ hàng gần nhất được biết đến của nCoV, mặc dù các nhà khoa học nhấn mạnh rằng cần nhiều thập kỷ tiến hóa tự nhiên để hai loại virus này "bắc cầu" với nhau.
Thạch Chính Lệ tại Viện Virus học Vũ Hán năm 2017. Ảnh: AFP.
Báo cáo của WHO cho biết bà Thạch đă nói với phái đoàn chuyên gia quốc tế rằng tất cả công việc thực địa đều được thực hiện với đầy đủ thiết bị bảo hộ, gồm khẩu trang N95, bộ đồ liền thân Tyvek, kính bảo hộ và găng tay. Nhưng trong một chương tŕnh vào tháng 6/2018, Thạch nói rằng các nhân viên thực tế không làm vậy.
"Trong hầu hết trường hợp, chúng tôi mặc đồ bảo hộ đơn giản hơn, không sao cả", bà nói và giải thích rằng hầu hết các bệnh ở dơi không thể lây nhiễm trực tiếp cho con người mà chỉ lây nhiễm qua động vật trung gian.
Để minh họa, bà chiếu cảnh nhóm của ḿnh giăng lưới trong hang để bắt dơi và phân loại mẫu sau đó. Một số đeo khẩu trang phẫu thuật mỏng và găng tay cao su khi làm việc, trong khi những người khác không đeo khẩu trang và găng tay. "Chúng tôi sẽ tăng cường bảo hộ trong t́nh huống nào? Như khi có quá nhiều dơi trong hang và rất nhiều bụi khi bước vào", bà nói.
Ngày 2/2/2020, sau khi Covid-19 bùng phát, Thạch đăng lên WeChat rằng bà "mang mạng ḿnh ra thề" rằng pḥng thí nghiệm của bà không liên quan đến đại dịch. Ba tháng sau, bà tiếp tục đăng bài bác bỏ tin đồn bà đă mang theo các hồ sơ t́nh báo, đào tẩu sang phương Tây.
Khi các câu hỏi về Viện Virus học Vũ Hán ngày càng gia tăng, Thạch viết một tuyên bố dài cho tạp chí Science vào tháng 7, nhấn mạnh rằng nCoV không thể nào xuất phát từ Viện Virus học Vũ Hán, v́ đội ngũ của bà chưa từng gặp chủng này trong khi nghiên cứu và tất cả nhân viên đều âm tính với kháng thể nCoV. Thạch cho biết nhóm của bà "chưa từng tiếp xúc hoặc nghiên cứu loại virus này, cũng như không biết về sự tồn tại của nó" trước đại dịch.
Tuy nhiên, bà cũng thừa nhận rằng pḥng thí nghiệm đă không thực hiện giải tŕnh tự gene của tất cả mẫu họ có, v́ những hạn chế về tài chính và nhân sự.
Những nghi ngờ về pḥng thí nghiệm Vũ Hán tăng lên vào tháng một, sau khi Bộ Ngoại giao Mỹ cho biết họ có "lư do để tin" một số nhà nghiên cứu của Viện Virus học Vũ Hán có các triệu chứng tương tự như Covid-19 vào mùa thu năm 2019. Wall Street Journal đưa tin vào tháng trước rằng ba nhà nghiên cứu của Viện Virus học Vũ Hán đă bị ốm đến mức phải nhập viện với các triệu chứng "giống như Covid-19 hoặc cúm". Giám đốc pḥng thí nghiệm của Viện Virus học Vũ Hán sau đó gọi đây là "lời nói dối hoàn toàn".
Trong khi đó, pḥng thí nghiệm của CDC Vũ Hán ít được chú ư hơn. Báo cáo của nhóm chuyên gia WHO đề cập rằng ngày 2/12/2019, pḥng thí nghiệm đă chuyển đến một địa điểm gần chợ Hoa Nam có liên quan đến các trường hợp nhiễm nCoV đầu tiên. "Việc chuyển địa điểm có thể gây gián đoạn cho hoạt động của bất kỳ pḥng thí nghiệm nào", nhóm nghiên cứu viết. Tuy nhiên, pḥng thí nghiệm không đề cập đến bất kỳ gián đoạn nào.
Điền là kỹ thuật trưởng bộ phận kiểm soát côn trùng của CDC Vũ Hán, nhưng ông nổi tiếng là một nhà thám hiểm, say mê khám phá loài dơi và côn trùng.
"Anh ấy thường đến những nơi người khác không thể t́m thấy để thu thập những mẫu ḿnh cần", đồng nghiệp Liu Jing cho biết trên truyền h́nh địa phương vào tháng 1/2020. "Anh ấy có thể nói khá tự tin rằng anh ấy thu được những thứ mà người khác không thể".
Sử dụng lưới và bẫy, nhóm của Điền đă bắt được 155 con dơi ở Hồ Bắc và hàng trăm con ở các vùng khác trong một nghiên cứu năm 2013. Ông là thành viên của nhóm đă phát hiện ra 1.445 virus RNA mới ở động vật không xương sống, được công bố trên tạp chí Nature vào năm 2016.
CDC Vũ Hán từng tổ chức một cuộc họp nội bộ với tiêu đề "Học hỏi từ những thành tựu của Điền Tuấn Hoa". "Không ai nhớ anh ấy đă leo lên bao nhiêu ngọn núi, đi qua bao nhiêu con sông, đă thám hiểm bao nhiêu hang dơi, đă cúi xuống bao nhiêu chuồng ḅ và chuồng lợn, đă đào bao nhiêu đống rác", CDC viết. "Anh ấy yêu thích công việc đó".
Điền cũng thừa nhận đôi khi có sự cố không an toàn. Năm 2017, Điền nói với tờ Wuhan Evening News rằng ông từng quên thiết bị bảo hộ cá nhân và bị nước tiểu dơi bắn vào người, khiến ông phải cách ly ở nhà trong hai tuần. Nhiều lần, máu dơi phun lên da khi ông cố gắng bắt chúng.
Ngày 3/2/2020, nhóm của Điền đăng một nghiên cứu lâm sàng sơ bộ về một bệnh nhân nhiễm nCoV ở Vũ Hán trên tạp chí Nature, trong đó chỉ ra dơi có thể là vật chủ.
Điền khá im ắng sau khi nCoV lây lan. Báo nhà nước Trung Quốc Health Times dẫn một nguồn tin giấu tên vào tháng 3/2020 cho biết Điền không nhiễm nCoV nhưng tinh thần rất kém v́ những lời đồn đoán liệu ông có phải là bệnh nhân số 0 hay không. Tờ Health Times cho biết họ đă liên lạc với Điền qua điện thoại và ông từ chối trả lời câu hỏi. Điền đă không phát biểu công khai kể từ đó.
Việc này nêu bật thách thức các cuộc điều tra độc lập phải đối mặt: Nhiều người ở Vũ Hán có thể nắm giữ thông tin quan trọng đều im lặng, dù bị gây áp lực từ giới chức hay do lựa chọn cá nhân.
Điền đă tiếp tục nghiên cứu của ḿnh trong khi không xuất hiện trước công chúng. Một bài báo mà ông đồng tác giả vào tháng 8/2020 thảo luận về sự đa dạng di truyền ở bọ ve. Bài báo vào tháng 11/2020 tập trung vào các gene kháng thuốc kháng sinh ở cá. Ông đă không nói hoặc công bố thêm bất cứ điều ǵ về dơi.
VietBF@sưu tập
