Người ta hay nói về “sự khó đoán” của ông Trump, rằng ông có nhiều “chiêu” và chiêu nào đánh ra cũng gây choáng váng. Những người ủng hộ cuồng nhiệt Trump nói rằng “óc se sẻ không thể hiểu nổi đại bàng,” không ai hiểu nổi Trump cả, v́ Trump luôn ra đ̣n cực nhanh và khi đă vung tay th́ đối phương chỉ có nước đo ván.
“I’m fucking crazy”
Chỉ hơn một tháng, Trump đă thực hiện sự điều chỉnh hoàn toàn gây sốc về chính sách đối ngoại, công khai ủng hộ Moscow và ngoảnh mặt với Ukraine nói riêng và Châu Âu nói chung. Sự thay đổi bất thường đă đảo ngược chính sách đối ngoại cứng rắn mà Washington dành cho Nga được thực hiện nhiều thập niên qua, vốn là một trong những điểm đồng thuận lưỡng đảng hiếm hoi trong một nền chính trị ngày càng chia rẽ như Mỹ.
Cá nhân Trump luôn “định vị” ông là một nhà lănh đạo khó đoán. Ông lập luận rằng bằng cách này, ông có thể củng cố chính sách đối ngoại của Mỹ. Trong chiến dịch tranh cử đầu tiên, Trump nói, “Chúng ta phải là một quốc gia khó đoán hơn.” Năm 2018, khi đề cập các cuộc đàm phán với Triều Tiên, ông tự gọi ḿnh là “kẻ điên” (“madman”). Trong chiến dịch tranh cử 2024, khi được hỏi về cách ông sẽ phản ứng với lệnh phong tỏa Đài Loan của Trung Quốc, Trump trả lời, “Tôi không cần phải phản ứng ǵ cả, v́ [Tập Cận B́nh] tôn trọng tôi và ông ấy biết tôi cực kỳ điên” (“I won’t have to, because [Xi Jinping] respects me and he knows I’m fucking crazy”).
Douglas Lute, cựu đại sứ Mỹ tại NATO (thời chính quyền Obama), nói rằng Châu Âu coi Trump là “người khó đoán, gây bất ổn, luôn tiến gần đến sự hỗn loạn.” “Trump rất giỏi trong việc đưa mọi người vào trạng thái kích động,” nhận xét của Leslie Vinjamuri, giám đốc chương tŕnh Hoa Kỳ và Châu Mỹ (U.S. and the Americas program) tại Chatham House có trụ sở tại London. Tháng Sáu, 2024, (ứng cử viên) Phó Tổng Thống JD Vance nói, “Tôi chắc chắn 100% rằng sự khó đoán sẽ mang lại lợi ích cho nước Mỹ.”
Tuy nhiên, vấn đề ở chỗ sự khó đoán khác với sự bất thường – một hành vi cho thấy bản thân không biết làm ǵ và làm như thế nào. Trong nhiệm kỳ một, Trump dọa “xử” Kim Jong Un bằng “lửa và thịnh nộ mà thế giới chưa từng thấy” (“fire and fury like the world has never seen”). Nhưng sau đó, Trump trở thành tổng thống Mỹ đầu tiên gặp một nhà lănh đạo Triều Tiên và tuyên bố rằng hai người “phải ḷng nhau” (“fell in love”).
Sự “giả điên” của Trump khiến chính những người của ông phải nỗ lực giải thích bằng ngôn ngữ của “người tỉnh.” Trong vụ Trump đ̣i tống cổ sạch người Palestine khỏi Gaza để tạo nên một “Riviera Trung Đông,” thư kư báo chí Ṭa Bạch Ốc Karoline Leavitt phải gồng lên để “nói lại cho rơ” rằng, “Tôi có thể xác nhận tổng thống cam kết tái thiết Gaza và tạm di dời những người ở đó v́, như tôi đă chỉ cho quư vị thấy nhiều lần, nơi đó bây giờ chỉ là một đống đổ nát.” Karoline Leavitt hoàn toàn né việc Trump đ̣i sở hữu Gaza và tống khứ tất cả hai triệu người Palestine.
Thật ra cái gọi là “chiêu” của Trump chẳng phải thuộc “bản quyền” của ông. Trong nhiều thập niên, nhiều nguyên thủ quốc gia đă thực hiện cái gọi là Lư Thuyết Kẻ Điên (“Madman Theory”), với ư tưởng rằng, bằng cách hành động theo cách cực kỳ bất ổn, họ có thể khiến đối thủ sợ hăi và nhượng bộ. Lư thuyết Kẻ Điên do Daniel Ellsberg và Thomas C. Schelling phác thảo từng được Tổng Thống Richard Nixon áp dụng. Nixon nói:
“Tôi gọi đó là Lư Thuyết Kẻ Điên. Tôi muốn Bắc Việt tin rằng tôi đă đi đến điểm mà tôi có thể làm bất cứ điều ǵ để ngăn chặn chiến tranh. Chúng ta chỉ cần bóng gió với họ rằng ‘v́ Chúa, các người nên biết rằng Nixon bị ám ảnh bởi chủ nghĩa Cộng Sản. Chúng tôi không thể kiềm chế ông ấy khi ông ấy nổi khùng. Ông ấy đang đặt tay lên nút bấm hạt nhân’; và rồi đích thân Hồ Chí Minh sẽ đến Paris trong hai ngày nữa để cầu xin ḥa b́nh.” (The Ends of Power, H. R. Haldeman và Joseph DiMona, 1978).
Năm 2015, các tài liệu giải mật cho thấy cố vấn an ninh quốc gia của Nixon, Henry Kissinger, cũng tham gia vào “tṛ điên.” Một bản ghi nhớ 1972 cho thấy Kissinger giải thích với Gardiner Tucker (viên chức Bộ Quốc Pḥng Hoa Kỳ) rằng chiến lược của Nixon là khiến “bên kia… nghĩ rằng chúng ta có thể ‘điên rồ’ và thực sự có thể tiến xa hơn nhiều” (hàm ư Nixon có thể thả bom nguyên tử).
Giả dại có qua được ải?
Trên thực tế, rất hiếm khi sự điên rồ thực sự mang lại lợi ích trên trường quốc tế – như nhận xét mới đây của nữ Giáo Sư Roseanne W. McManus (Pennsylvania State University) trong bài viết trên Foreign Affairs (“The Limits of the Madman Theory”). Lịch sử chính trị hiện đại cho thấy nguyên thủ nào càng cố tỏ ra điên th́ thường không thuyết phục được đối thủ; ngược lại, họ cho thấy họ không đáng tin cậy. Thế giới ngày nay không phải như thời thế kỷ 16, khi triết gia chính trị Niccolo Machiavelli lập luận rằng, trong một số trường hợp nhất định, “giả điên là một điều rất khôn ngoan.”
Loạt nghiên cứu gần đây đều đi đến kết luận rằng Lư Thuyết Kẻ Điên “không hiệu quả,” chỉ là một giả định được tô vẽ quá mức, rơ ràng có hại cho khả năng răn đe chung và… “chỉ là điên” (như được chỉ ra trong nghiên cứu học thuật công phu “Madman or Mad Genius? The International Benefits and Domestic Costs of the Madman Strategy,” Joshua A. Schwartz, ngày 4 Tháng Năm, 2023).
Những năm 1950 và 1960, lănh đạo Liên Xô Nikita Khrushchev từng xây dựng h́nh ảnh như một kẻ điên hoang dại khó đoán (đến mức Ngoại Trưởng Mỹ John Foster Dulles nói rằng Khrushchev “lúc nào cũng giống như thằng say xỉn”). Saddam Hussein cũng bị các nhà lănh đạo nước ngoài coi là kẻ điên; và Tổng Thống Ronald Reagan gọi nhà lănh đạo Libya Muammar al-Qaddafi là “thằng hề điên” (“mad clown”) và “kẻ cuồng tín khó lường” (“unpredictable fanatic”). Kim Jong Un cũng thường xuyên được gọi là kẻ điên. Việc Putin xâm lược Ukraine rơ ràng là một hành động điên rồ…
“Dở dở ương ương,” như đă nói, không phải là cách ứng xử luôn mang lại thành công. Tổng Thống Richard Nixon đă không thắng được Cộng Sản Bắc Việt lẫn Liên Xô bằng chiến thuật “giả điên” và cuối cùng Mỹ phải rút khỏi Việt Nam. Khrushchev cũng không thể “hù” Mỹ bằng vũ khí hạt nhân. Dù có thể hiệu quả trong một thời gian ngắn nhưng việc áp dụng “chiến lược điên khùng” về cơ bản là không bền vững trong một thế giới mà bang giao quốc tế phức tạp hơn nhiều và các động thái quyền lực địa chính trị biến động liên tục. Như trong ṣng bài, người chơi có thể tung ra vài “đ̣n lạ” trong vài ván, nhưng một khi đối thủ đă nhận ra, chẳng ai khờ dại đánh theo lối đó mà không nghĩ ra cách khác để đập lại.
Trong lịch sử, Adolf Hitler từng cố thể hiện h́nh ảnh bất thường trên trường thế giới. Hitler không chơi theo cùng một luật lệ, và trong một thời gian, ông đă qua mặt các đối thủ Châu Âu và cuối cùng càn quét chiến thắng khắp lục địa. Sự điên rồ của Hitler khiến người khác kinh sợ và mang lại sự bất ổn trong ngắn hạn. Hitler đă khai thác tốt điều đó. Tuy nhiên, về lâu dài, sự điên khùng đồng nghĩa với việc mang lại nguy hiểm cho chính ḿnh. Nếu hành động của một nhà lănh đạo quá thất thường hoặc không thể kiểm soát, đồng minh sẽ xa lánh và thậm chí chính bộ sậu của ḿnh cũng hoang mang.
Trong bài viết gần đây (“Does the Madman Theory Actually Work?,” Foreign Policy, ngày 7 Tháng Giêng, 2025), Daniel Drezner, giáo sư chính trị quốc tế thuộc Đại Học Tufts, cho rằng có sự khác biệt rơ rệt giữa Nixon và Trump. Nixon chỉ giả điên, c̣n Trump vừa giả điên vừa giả tỉnh. Trump áp dụng chiến thuật này bằng kỹ năng… nói dối. Chỉ vài ngày sau khi nói Volodymyr Zelensky là “tên độc tài,” Trump lại “giả điên”: “Did I say that? I can’t believe I said that…”
Giáo Sư Daniel Drezner nói thêm, Trump đánh giá quá cao chiến lược mặc cả của ḿnh. “Sai lầm nghiêm trọng về mặt khái niệm mà Trump mắc phải trong nhiệm kỳ đầu và ông ấy sẽ mắc phải trong nhiệm kỳ hai là niềm tin rằng, v́ có thể bắt nạt đồng minh, ông ấy sẽ giành được nhượng bộ ở mọi nơi thế giới.” Tuy nhiên, “nếu bạn luôn hành động thiếu lư trí th́ sẽ không ai tin tưởng bạn và không ai muốn kư kết thỏa thuận với bạn,” nhận xét của Giáo Sư Chính Trị Học Roseanne McManus (Penn State University).
Douglas Lute, cựu đại sứ Hoa Kỳ tại NATO, nói thêm rằng chiêu tṛ của Trump là kiểu kịch bản “tiếng tru của sói” và điều đó không chỉ phá hủy uy tín mà c̣n làm mất luôn “chi phí cơ hội.” “Cuối cùng, bạn sẽ mất chữ tín khi bạn khiến mọi người mất thời gian lo lắng về một điều ǵ đó chẳng bao giờ xảy ra,” Douglas Lute nhận xét.
Bất luận thế nào, với những người cuồng tín của giáo phái MAGA, họ luôn ngưỡng mộ sự bất thường của Trump. “Óc se sẻ không thể hiểu nổi đại bàng” đă trở thành câu thần chú quen thuộc để “lư giải” những động thái điên rồ của Trump. Thật ra, điều ông Trump cần làm là nên chứng minh sự điên rồ của ông có giới hạn, rằng chính sách đối ngoại của Mỹ không hoàn toàn vô lư và ông có thể được tin cậy để duy tŕ một thỏa thuận nào đó với các đối tác lẫn đối thủ. Ở thời điểm này, đó là những “yêu cầu quá mức” đối với Trump.
