Một bài post tưởng đùa, nhưng chạm đúng “dây thần kinh” xă hội
Một status ngắn, liệt kê 10 khác biệt giữa người Mỹ và người Việt Cộng, đọc lướt th́ buồn cười, đọc kỹ lại dễ… nhói. V́ nó không chỉ kể chuyện “khác nhau văn hóa”, mà c̣n chạm thẳng vào thứ người ta hay giấu: sĩ diện, thói quen, cách ứng xử với công cộng, và cả phản xạ tự ái. Cái hay của bài là nó có chút đểu, chút thật, chút bản chất, chút bản sắc — như một b́nh luận khen: “Câu 10 là hay nhất, có chút đểu có chút thật thà…”
1) Tiền bạc: giấu hay khoe – câu chuyện không nằm ở ví, mà nằm ở ḷng
Bài viết nói: người Mỹ có tiền th́ giấu, người Việt Cộng có tiền th́ khoe, nghèo cũng cố khoe cho đỡ bị coi thường. Nghe phũ nhưng nhiều người sẽ gật đầu v́ từng thấy “cái nghèo” bị soi bằng ánh mắt. Khi bị xă hội đánh giá bằng vỏ ngoài, người ta dễ chọn cách đắp vỏ: xe phải đẹp, điện thoại phải xịn, bữa ăn phải sang. Không hẳn ai cũng khoe, nhưng “sợ bị coi thường” là một nỗi sợ có thật.
2) Nói và làm: “hứa cho hay”, hay “làm cho xong”?
Người Mỹ nói ít làm nhiều; người Việt nói nhiều làm ít — hoặc làm khác lúc đă nói. Câu này khiến nhiều người cười… kiểu cười biết thừa. Không phải người Việt “dở”, mà v́ thói quen xă hội: ḿnh hay coi trọng lời nói cho đẹp, cho vừa ḷng nhau, cho “đúng vai”, c̣n việc làm th́… tính sau. Một b́nh luận chen vào rất gọn: “Một cái chén kiểu và một cái chén sành…” — ư nói vẻ ngoài bóng bẩy chưa chắc bền bằng thứ mộc mạc.
3) Thiên nhiên: vào rừng để ǵn giữ hay để kiếm chác
Người Mỹ vào rừng để bảo vệ thiên nhiên; người Việt vào rừng để xem có ǵ bắt được mang về. Đọc đến đây có người cười kh́, có người khó chịu. Nhưng nó gợi ra một khác biệt lớn: khi luật pháp nghiêm, ư thức cộng đồng cao, người ta nh́n rừng như “di sản chung”. Khi đời sống c̣n chật vật và quản lư lỏng lẻo, rừng dễ bị nh́n như “kho tài nguyên” ai nhanh tay th́ được.
4) Nơi công cộng: kín đáo – công khai, và cái nghịch lư rất Việt
Bài viết chọc đúng điểm tế nhị: người Mỹ hôn nhau ngoài đường nhưng đi vệ sinh đúng chỗ; người Việt hôn kín đáo nhưng lại tiểu tiện công khai. Nghe buồn cười mà cũng buồn: ḿnh “giữ kẽ” chỗ t́nh cảm, nhưng dễ buông ở chỗ văn minh công cộng. Và đó là thứ người ta nh́n vào để đánh giá một xă hội “trưởng thành” hay chưa.
5) Sếp – nhân viên: quà biếu là văn hóa hay là nỗi sợ?
Ở Mỹ, sếp có thể tặng quà nhân viên; ở Việt Nam, nhân viên tặng quà sếp để “yên thân”. Câu này làm nhiều người nhói, v́ nó động tới cái cơ chế “xin – cho” và tâm lư “đừng để bị để ư”. Có người sẽ phản biện là không phải đâu cũng thế, nhưng ai từng đi làm trong môi trường nặng quan hệ sẽ hiểu: có lúc quà không c̣n là t́nh cảm, mà là “bảo hiểm”.
6) Tan sở: về nhà hay “họp nhanh” ở quán nhậu
Người Mỹ tan sở về nhà; người Việt tan sở về quán nhậu. Bài viết chạm trúng “đặc sản”: nhiều mối quan hệ ở Việt Nam được xây bằng ly bia. Có người coi đó là t́nh nghĩa, có người coi là áp lực xă giao. Và lạ là: đôi khi công việc chạy bằng những cuộc “họp nhanh” ấy, chứ không chạy bằng email hay lịch họp.
7) Không gian công cộng: nhặt rác hay xả rác rồi… chê ư thức kém
Câu này nghe như một cái tát: đi chơi tiện tay nhặt rác (Mỹ) – đi chơi tiện tay xả rác rồi chê xă hội kém (Việt). Nó phơi ra sự mâu thuẫn rất người: ai cũng muốn xă hội sạch, nhưng không phải ai cũng muốn bắt đầu từ bàn tay ḿnh. Và v́ thế, rác không chỉ nằm trên đường; nó nằm trong thói quen “đổ lỗi”.
8) Ăn uống: gọi vừa đủ hay gọi cho “sang” rồi bỏ thừa
Người Mỹ gọi vừa đủ; người Việt gọi cho sang, bỏ thừa mới thấy ḿnh có tiền. Câu này bị nhiều người chạm tự ái, nhưng nó phản ánh một phần văn hóa “mặt mũi”: mâm phải đầy mới “nở mặt”. Cái tiếc là sự no đủ đôi khi biến thành lăng phí — không phải v́ giàu, mà v́ sợ bị nghĩ là “không có”.
9) Phê b́nh: tranh luận hay tự ái trước đă
Người Mỹ bị phê b́nh th́ tranh luận; người Việt bị phê b́nh th́ tự ái. Đây là chỗ bài viết chuyển từ chuyện vui sang chuyện đau: v́ tự ái là thứ làm ta khó lớn. Một b́nh luận khác nói rất đúng tâm thế: “Nói ra th́ bảo nhiều chuyện, im lặng th́ tưởng ḿnh không có ư kiến.” Thế là kẹt: góp ư cũng bị ghét, im cũng bị coi thường. Và kẹt lâu ngày thành thói quen né tránh, hoặc phản ứng bằng cảm xúc.
10) Cú “chốt hạ” chí mạng: người Mỹ cười, người Việt bảo ‘không thích th́ đi’
Câu 10 được khen “chí mạng” v́ nó mô tả phản xạ pḥng thủ rất quen: thay v́ tranh luận nội dung, nhiều người sẽ tấn công người viết. “Không thích Việt Nam th́ sang Mỹ mà sống.” Và thế là hết cuộc nói chuyện. Không cần đúng sai. Chỉ cần đóng cửa.
Nhưng ngay dưới đó, cũng có người phản biện: “Những cái này cũ lắm rồi, giờ Mỹ khác và Việt cũng khác.” Có người nhắc: “Mỹ này là Mỹ trắng thôi, chứ không phải Mỹ homeless…” — ư nói xă hội Mỹ cũng phức tạp, không phải thiên đường kỷ luật như trong mô tả. Lại có người châm thêm một câu ngược đời: “Không gian công cộng: Người Mỹ dạo chơi tiện tay xả súng…” – một cú chọc khác, vừa hài vừa nhắc rằng Mỹ cũng có vấn đề của Mỹ.
Đọc để cười, nhưng đừng đọc để ghét: v́ mục đích là soi ḿnh, không phải để xúc phạm nhau
Danh sách 10 điều này không phải “bản án” cho người Việt Cộng, và cũng không phải “bài ca” cho người Mỹ. Nó giống một cái gương méo: soi vào th́ thấy phóng đại, nhưng vẫn nhận ra vài đường nét quen. Có người sẽ thấy đúng, có người thấy sai, có người thấy cũ, có người thấy hơi “Mỹ trắng” như b́nh luận nói. Nhưng nếu bỏ qua sự cực đoan, điều đáng giữ lại là câu hỏi nhỏ: trong 10 điều ấy, điều nào ḿnh từng gặp, từng làm, từng khó chịu, từng né tránh?
V́ khác biệt văn hóa không đáng sợ bằng một thói quen nguy hiểm hơn: hễ ai nói thẳng th́ ḿnh bảo họ “không yêu quê hương”. Yêu quê hương không phải là che mắt. Yêu quê hương đôi khi là dám nh́n vào những thói xấu của chính ḿnh — rồi sửa dần, từng chút, như nhặt một mẩu rác nhỏ giữa đường.
