Mỗi tháng có khoảng 200-250 phạm nhân ở bang Louisiana, Mỹ bị giam giữ quá thời hạn. Thời gian họ phải ngồi tù quá hạn xấp xỉ khoảng 44 ngày trong năm 2019.
Johnny Traweek đã thụ án được 7 tháng tù vì tội đánh người bằng xoong trong lúc say rượu. Một ngày nọ, thẩm phán đề nghị thả ông Traweek ra khỏi nhà tù giáo xứ Orleans trước nửa đêm.
Ông Traweek bắt đầu dọn dẹp và cho tặng những món đồ trong tù: Một chiếc chăn, hai chiếc áo nỉ màu cam, mì ăn liền và soda. Sau đó, ông ngồi chờ đợi cho đến hết ngày 2/5/2018 - ngày tạm giam cuối cùng của mình.
Khoảng 4h hôm sau, ông Traweek đang nằm trên giường sau một đêm thức trắng thì được quản ngục gọi tên. Nhưng người ta gọi ông không phải để ra khỏi trại giam mà chỉ để ăn sáng cùng các phạm nhân khác. Hóa ra hôm đó chưa phải ngày cuối cùng ông ngồi tù.
Ông Traweek còn phải lại lặp lại thời gian biểu đó thêm 19 ngày nữa vì Sở Cải huấn và An toàn Công cộng Louisiana (LDPSC) đã không kịp thời xử lý giấy tờ của ông.
"Quả thực tồi tệ. Tôi luôn háo hức thức dậy vì nghĩ mình sắp được thả. Nhưng điều đó không xảy ra. Tôi vẫn phải tiếp tục ở trong tù", ông Traweek, 70 tuổi, nói.
Thực trạng thường bị bỏ qua
Trường hợp của ông Traweek không phải cá biệt, cũng không phải là tệ nhất. Khoảng 200 phạm nhân đã được trả tự do tại Louisiana vẫn đang bị giam giữ quá hạn hàng tháng, chiếm 2.000-2.500 trong số 12.000-16.000 phạm nhân được trả tự do mỗi năm.
Đường dây nóng của LDPSC đã thông báo cho gia đình các phạm nhân rằng thời gian chờ đợi có thể kéo dài tới 90 ngày.
Ở hầu hết thành phố và bang khác, nếu phạm nhân đã nhận được quyết định thả ngay lập tức, thủ tục sẽ được xử lý chỉ trong vài giờ. Nhưng ở Louisiana, việc “giam giữ quá hạn” khá phổ biến, thường xảy ra mà không có lời giải thích, xin lỗi hay bồi thường.
Vì vấn đề này, người nộp thuế Louisiana sẽ mất thêm khoảng 2,8 triệu USD/năm, chỉ tính riêng chi phí giam giữ, theo ước tính của LDPSC.
William B. Most, một luật sư từ New Orleans, đã đệ trình hai vụ kiện tập thể thay cho các tù nhân bị giam giữ quá hạn, nói rằng: “Louisiana đã không ưu tiên quyền tự do hoặc tiền của người nộp thuế trong việc quản lý nhà giam".
“Đối với thân chủ của chúng tôi, đó là trải nghiệm rất đáng sợ vì họ không biết tại sao mình bị giam giữ thêm, khi nào thì được trả tự do hoặc làm thế nào họ có thể được trả tự do", ông nói thêm.
Tháng 12/2020, Bộ Tư pháp đã mở cuộc điều tra để làm rõ quy trình bang Louisiana trả tự do cho tù nhân, đặc biệt là những người đủ điều kiện được thả ngay nhưng vẫn phải ở thêm trong trại, như ông Traweek. Cuộc điều tra được cho là sẽ phát hiện các sai phạm lớn trong luật liên bang.
Giới chức Louisiana đã có thái độ hợp tác với cuộc điều tra này, nên có khả năng hai bên sẽ đi đến thỏa thuận. Thỏa thuận này có thể sẽ yêu cầu Louisiana rà soát quy trình tính toán thời gian chấp hành án, cũng như buộc bang này thay thế hệ thống máy tính CAJUN đã lỗi thời.
Hệ thống CAJUN vốn được bang Louisiana dùng vào việc quản lý trại giam tại đây.
Các nhóm bảo vệ quyền của phạm nhân nhận định những thay đổi trên là đáng hoan nghênh nhưng chưa khắc phục vấn đề cốt lõi. Theo họ, hệ thống tư pháp hình sự Louisiana vẫn còn tồn tại quan điểm coi quyền tự do của phạm nhân có giá trị thấp hơn quyền tự do của người thường.
Người phát ngôn của Cục Quản lý Nhà giam Louisiana đã từ chối bình luận về vấn đề giam giữ quá hạn, theo New York Times, vì vẫn đang trong quá trình kiện tụng.
Nhưng trong một bản khai vào tháng 1, James M. Le Blanc, người điều hành Cục Quản lý Nhà giam Louisiana trong 14 năm qua đã thừa nhận Louisiana "gặp vấn đề khi xử lý các quyết định thả ngay phạm nhân" kể từ năm 2012.
Dù vậy, ông Le Blanc khẳng định họ đã cắt được một nửa thời gian chờ cho phạm nhân trong những năm gần đây, so với mức trung bình hơn 70 ngày của 10 năm trước. Ông cũng cho rằng giới chức nhà tù giáo xứ cũng phải chịu trách nhiệm cho việc chậm trễ thả người.
Vấn đề chậm thả người đôi lúc vẫn xuất hiện ở các nơi khác, như Mississippi và Cục Nhà tù liên bang. Thành phố New York mới đây cũng phải trả gần 300 triệu USD cho hàng nghìn phạm nhân vì những người này bị giam giữ quá hạn vài giờ hoặc vài ngày. Dù vậy, thời gian chờ đợi đó là tương đối ngắn so với các phạm nhân ở Louisiana.
Hệ thống cồng kềnh
Bang Louisiana thường đưa các phạm nhân có bản án dưới 20 năm (và những người có tình trạng thể chất và tinh thần kém) đến các nhà tù hoặc trại giam do chính quyền ở các giáo xứ địa phương quản lý.
Điều này có nghĩa các nhà tù giáo xứ không chỉ là những nhà tù truyền thống mà còn là phần mở rộng chính thức của hệ thống nhà tù bang. Và đây là hệ thống lỗi thời, chậm chạp.
Một thẩm phán đã trả tự do cho Brian Humphrey khỏi nhà tù ở Giáo xứ Bossier tại Tây Bắc Louisiana vào ngày 16/4/2019. Đáng lẽ tối hôm đó ông đã được thả tự do, nhưng lại phải tiếp tục ngồi tù chờ đợi.
Bộ phận quản lý nhà tù, không rõ lý do gì, đã để 10 ngày sau đó mới xử lý hồ sơ cho ông.
Thay vì phóng thích ông Humphrey, cảnh sát trưởng giáo xứ đã chuyển ông đến trại lao động do chính phủ điều hành bên ngoài Shreveport. Tại đây, ông được thả vào ngày 13/5/2019, 27 ngày sau ngày tự do trên giấy tờ.
Mòn mỏi chờ ngày ra tù
Nhiều năm qua, các thủ tục hướng dẫn tuyên án đã thay đổi và việc lưu trữ hồ sơ không còn chính xác. Những tài liệu khiến cho việc tính toán chính xác thời gian tạm giam trở nên khó khăn, và đây thường là nguyên nhân gây ra sự cố.
Giới chức quản lý hệ thống trại giam có thể đã trì hoãn việc công bố ngày ra tù chỉ vì ý định nhất thời. Và đôi khi, họ còn diễn giải phán quyết của thẩm phán theo cách hiểu riêng.
Đơn cử trường hợp một cựu phạm nhân ở New Orleans thụ án thêm hơn 18 tháng sau khi mãn hạn tù 3 năm, chỉ vì nhân viên trại giam của bang ở Homer, Louisiana nhận thấy văn bản do thẩm phán ký bị sắp xếp sai thứ tự cáo trạng. Lẽ ra, điều này không ảnh hưởng tới ngày phạm nhân được tha tù.
Người đàn ông ngoài 40 tuổi này đã viết nhiều lá thư cầu cứu giới chức bang xem xét lại. Sau vài tháng, ông tưởng mình đã đạt được đột phá khi chính người nhân viên trại giam nói trên hứa đích thân dắt ông khỏi tù nếu ông tìm lại tài liệu thất lạc của tòa án.
Phải mất nhiều tuần, người phạm nhân mới có thể tìm được tài liệu ấy. Nhưng cũng phải vài tháng sau khi nộp lại giấy tờ, ông mới được thả.
