Một câu hỏi tưởng đơn giản, nhưng nghe như tiếng găy bên trong
“Ḿnh là nam 30 tuổi, sống ở Mỹ 9 tháng, đang mất phương hướng… rơi vào bế tắc hoàn toàn.” Chỉ vài ḍng thôi, mà nó giống một tiếng kêu bị nuốt lại. Ở Việt Nam anh làm quản lư, lương cơ bản đủ sống, không dư dả nhưng có nhịp đời quen thuộc: có tiếng nói, có vai tṛ, có cảm giác “ḿnh là ai”. Anh chờ ngày định cư Mỹ bằng thứ háo hức rất người: nghĩ rằng sang đó rồi đời sẽ mở ra trang khác, sáng hơn, rộng hơn. Nhưng khi đặt chân tới Mỹ, trang giấy không tự sáng. Nó trắng lạnh. Và trên trang trắng đó là những chữ đầu tiên anh phải viết lại từ đầu: tiếng Anh, nghề nghiệp, quan hệ xă hội, ḷng tự trọng, và cả sức chịu đựng của chính ḿnh.
Anh nói 10 tháng không dài, nhưng đủ để nếm “quá nhiều áp lực”: không biết tiếng, phải làm lao động chân tay, bắt đầu lại mọi thứ như một người học đi. Rồi câu hỏi bật ra: “Ḿnh nên cố bám trụ lại Mỹ, hay về lại Việt Nam đây?” Câu hỏi đó không chỉ hỏi đường về mặt địa lư. Nó hỏi một điều sâu hơn: ḿnh c̣n chịu nổi không, và ḿnh c̣n tin vào tương lai không.
Ḍng b́nh luận: có người đưa tay, có người ném đá, có người cười trên nỗi lo của người khác
Phần b́nh luận bên dưới giống một bức tranh xă hội thu nhỏ: đủ thương – ghét, đủ tử tế – cay nghiệt, đủ trải đời – nóng nảy. Có người trả lời đúng một chữ, lạnh như đóng dấu: “Về.” Có người phán kiểu cộc lốc: “Dốt th́ phải chịu lao động tay chân.” Có người khác chốt hạ bằng giọng “ở đâu quen đó”, “vạn sự khởi đầu nan”, nghe như lời thầy dạy hiền, nhưng cũng có cái xa xôi của người đứng ngoài cuộc.
Rồi có những b́nh luận mang mùi mỉa mai: người ta giỡn cợt, châm chọc, biến nỗi bế tắc của một người thành câu đùa cho cả đám đông. Có người “kéo” câu chuyện sang chỗ hơn thua chính trị, có người mượn chuyện để công kích, để trút giận, để khoe cái miệng hơn là để cứu một con người đang hoang mang. Đọc vào, thấy rơ một sự thật phũ: trên mạng, nhiều người không trả lời để giúp, họ trả lời để thắng.
Nhưng giữa những cú phán và cú cười đó vẫn có những tiếng nói khác: có người động viên “bám trụ đi… ai cũng vậy mới qua là khổ lắm, rồi đâu vào đấy”; có người hỏi thẳng chuyện tiền bạc “đi bằng tiền của bạn hay vay mượn”, v́ họ hiểu áp lực nợ nần mới là thứ bóp cổ nhanh nhất. Có người nói kiểu thực dụng mà không ác: “Ở VN quản lư mà lương chỉ đủ sống, qua Mỹ chạy giao đồ ăn c̣n khá hơn.” Cũng có người khuyên nếu ở Việt Nam đă có nhà, có nền tảng, có công việc th́ về cũng là một lựa chọn hợp lư, v́ “nước Mỹ không phải cho bất cứ ai” – câu này nghe hơi lạnh, nhưng ít nhất nó thừa nhận: không phải ai cũng hợp với một cuộc tái sinh bắt đầu từ số 0.
Những lời kể vượt khó: vừa là ngọn đèn, vừa có thể là cái bóng đè lên người đang yếu
Trong số b́nh luận, đáng nhớ nhất là kiểu “kể chuyện đời ḿnh”. Có người kể: qua Mỹ ở tuổi 42, chỉ hơn một tháng th́ vợ bỏ, từ hai bàn tay trắng, ban ngày xin việc làm xưởng gỗ, tối học ESL, cuối tuần làm thêm đủ thứ… rồi 9 năm sau thi quốc tịch. Câu chuyện như một bài nhạc về sức bền: nếu người ta chịu được, th́ bạn cũng có thể chịu được. Nó thắp lửa. Nó nhắc rằng ở Mỹ, nhiều người đi lên bằng những ngày rất tối.
Nhưng cũng phải nói thật: dạng câu chuyện này đôi khi vô t́nh trở thành một cái thước để đo nỗi đau người khác. Người đang bế tắc đọc xong có thể thấy hy vọng, nhưng cũng có thể thấy… xấu hổ. V́ họ đang kiệt sức, mà người ta đem một “huyền thoại chịu đựng” đặt lên vai họ như đặt thêm bao xi măng: “Người ta c̣n làm được, sao mày than?”
Cái khác nhau là: không ai giống ai. Mỗi người mang sang Mỹ một nền tâm lư khác, một gia đ́nh khác, một khoản dự pḥng khác, một sức khỏe khác. Sự thật vẫn là: chỉ cần thiếu tiếng Anh, bạn không chỉ thiếu ngôn ngữ — bạn thiếu quyền. Bạn bước vào bệnh viện, vào trường học, vào chỗ xin việc, vào bất cứ văn pḥng nào… và bạn thấy ḿnh nhỏ đi. Nhỏ đến mức có khi bạn không c̣n nhận ra “thằng quản lư ngày xưa” trong gương nữa. Và cú sốc lớn nhất không phải là làm nặng. Cú sốc lớn nhất là cảm giác bị tước mất vị trí, bị reset danh tính.
V́ sao 9 tháng lại nặng như 9 năm: cái mệt không nằm ở tay chân, mà nằm ở ḷng tự trọng
Nhiều b́nh luận chê “mới 9 tháng mà rên rỉ”. Nghe th́ có vẻ đúng kiểu “đời mà, yếu th́ thua”. Nhưng người trong cuộc hiểu: 9 tháng đầu ở Mỹ là giai đoạn tâm lư rất tàn nhẫn. Bạn không đủ quen để thấy b́nh thường, cũng chưa đủ vững để thấy tương lai. Bạn sống trong khoảng giữa: không thuộc về Mỹ, mà cũng đă xa Việt Nam.
Ở Việt Nam, anh là người biết đường, biết luật chơi, biết cách đi tắt đón đầu. Qua Mỹ, anh thành người phải hỏi lại từ cái nhỏ nhất: điền form, gọi điện đặt lịch, đọc hợp đồng thuê nhà, nói chuyện với supervisor, hiểu luật lao động, hiểu bảo hiểm, hiểu thuế… Những thứ này không phải “không làm được”, nhưng nó bào ṃn. Mỗi lần không hiểu, bạn thấy ḿnh tụt xuống một bậc. Mỗi lần bị yêu cầu “repeat please”, bạn thấy ḿnh câm. Và khi bạn làm việc chân tay trong khi đầu óc từng quen điều hành, sự chênh lệch đó dễ biến thành một nỗi nhục âm thầm: nhục v́ không phải công việc thấp, mà v́ ḿnh từng nghĩ đời ḿnh sẽ khác.
Bởi vậy, câu hỏi “ở hay về” thực ra là câu hỏi: “Ḿnh c̣n chịu nổi giai đoạn mất ḿnh này không?” Và nó đáng được trả lời tử tế, chứ không phải bằng mấy tiếng cười.
Những b́nh luận “thẳng như dao”: có cái đúng, có cái độc, và có cái chỉ để thỏa măn người nói
Có những b́nh luận mang giọng “đập bàn”: “Về đi, ở Mỹ không có chỗ cho bạn nghỉ chân.” Có người lại nói kiểu “đừng về, năn nỉ…” như thể Việt Nam là chỗ sập hầm, c̣n Mỹ là đường sống duy nhất. Hai cực đó đều có vấn đề: một bên phủ định sạch nỗ lực, một bên phủ định sạch lựa chọn.
Trong đám đông c̣n có loại b́nh luận rất đặc trưng: đem chuyện chính trị, vùng miền, hoặc sự cay cú cá nhân vào để chém người lạ. Những câu đó có thể khiến thread ồn ào, nhưng không làm người bế tắc khá hơn. Thậm chí nó c̣n làm họ thấy cô độc hơn: đă mệt rồi, c̣n bị xô thêm một cú.
Tuy vậy, cũng phải công bằng: vài b́nh luận khó nghe lại chứa một hạt sự thật. Ví dụ câu “nhập gia tùy tục”, “an cư mới lập nghiệp”. Nghe cũ, nhưng đúng. V́ ở Mỹ, bạn không thể “đốt giai đoạn” nếu thiếu tiếng Anh. Không tiếng, bạn bị kẹt ở tầng thấp nhất của thị trường lao động, nơi sức người bị đổi lấy thời gian, và thời gian bị đổi lấy sự mệt.
Ở hay về: đừng quyết định bằng cơn tuyệt vọng của một đêm, hăy quyết định bằng kế hoạch của một năm
Nếu là anh 30 tuổi kia, điều quan trọng nhất không phải chọn “Mỹ hay Việt Nam” ngay lập tức. Điều quan trọng là kéo ḿnh ra khỏi trạng thái bế tắc bằng một kế hoạch có thể làm được, để cảm xúc không lái cuộc đời.
Nếu bám trụ Mỹ, hăy nh́n thẳng vào gốc rễ: tiếng Anh. Không cần mơ nói hay như người bản xứ, chỉ cần mục tiêu sống c̣n: nghe hiểu chỗ làm, nói được điều ḿnh cần, đọc được giấy tờ căn bản. Ban ngày làm, tối học ESL — con đường cũ mà nhiều người kể, nhưng nó là đường thật. Thêm một điểm nữa: chọn “một nghề có lối lên”, đừng mắc măi ở việc chỉ đổi sức lấy giờ. Có thể bắt đầu từ việc chân tay, nhưng phải có một cái thang: bằng lái, chứng chỉ, một kỹ năng, một nhịp kỷ luật.
Nếu về Việt Nam, hăy về như một người chủ động chứ không về như người chạy trốn. Nghĩa là: có kế hoạch công việc, có phương án tài chính, có mục tiêu rơ “về để làm ǵ”. Và quan trọng hơn: chấp nhận rằng trải nghiệm ở Mỹ không phải thất bại; nó là một lần thử sức, một lần biết giới hạn và biết ḿnh cần chuẩn bị ǵ nếu muốn đi tiếp.
C̣n nếu chưa biết chọn ǵ, th́ có một lựa chọn trung gian rất “người”: đặt cho ḿnh thời hạn 6 tháng – 1 năm để thử lại một lần có kỷ luật. V́ nhiều b́nh luận đúng ở điểm này: mới qua ai cũng khổ. Nhưng không ai nên bị ép khổ trong vô vọng. Khổ có lối ra th́ gọi là rèn. Khổ không lối ra th́ thành bào ṃn.
Cuối cùng, điều đáng thương nhất trong thread không phải câu hỏi “ở hay về”, mà là cảm giác một người đang ch́m và phải xin một chiếc phao giữa biển người. Đám đông có thể phán, có thể cười, có thể khoe chiến tích đời ḿnh. Nhưng người cần cứu, nhiều khi chỉ cần một câu thật tử tế: “Bạn không yếu. Bạn chỉ đang ở đoạn đầu. Và đoạn đầu luôn là đoạn khó nhất.”
