Vì sao quan hệ Mỹ - Iran căng thẳng kéo dài nhiều thập kỷ?

[Romano]

Israel đã phát động chiến dịch không kích quy mô lớn nhằm vào Iran, tấn công các cơ sở hạt nhân và quân sự trọng yếu - châm ngòi cho nguy cơ chiến tranh toàn Trung Đông. Cuộc tấn công diễn ra trong bối cảnh những cảnh báo của tình báo Mỹ từ tháng 2 đã nêu rõ rằng Israel hoàn toàn có thể hành động nhằm phá hoại chương trình hạt nhân của Iran trong năm nay. Quan hệ Mỹ - Iran vì sao căng thẳng kéo dài nhiều thập kỷ?Theo AFP, gần đây, Mỹ rút một số nhân viên ngoại giao và thân nhân binh sĩ khỏi Trung Đông, viện dẫn “nguy cơ đối với an ninh khu vực”. Động thái này tiếp tục phản ánh mối quan hệ căng thẳng kéo dài hàng chục năm giữa Mỹ và Iran. Vậy nguyên nhân sâu xa là gì?

Từ hợp tác đến đối đầu

Hãng tin AFP cho rằng trong phần lớn thế kỷ 20, đặc biệt sau Thế chiến II, Mỹ và Iran từng là đồng minh. Iran dưới thời Quốc vương Mohammad Reza Shah được Mỹ xem là đối tác chiến lược trong nỗ lực ngăn chặn Liên Xô tại Trung Đông.

Tuy nhiên, sự kiện năm 1953 – khi CIA hỗ trợ lật đổ Thủ tướng Mohammad Mossadegh – đã để lại vết hằn sâu sắc trong tâm lý chính trị Iran. Mossadegh chủ trương quốc hữu hóa dầu mỏ và độc lập đối ngoại, đi ngược lợi ích của phương Tây.

Đến năm 1979, Cách mạng Hồi giáo nổ ra, lật đổ chính quyền Shah và thiết lập một nhà nước thần quyền chống phương Tây. Việc những người biểu tình chiếm giữ Đại sứ quán Mỹ ở Tehran và bắt giữ 52 con tin suốt 444 ngày đã châm ngòi cho chuỗi căng thẳng kéo dài.

Leo thang đối đầu

Sau năm 1979, Iran chủ trương mở rộng ảnh hưởng khu vực thông qua việc hậu thuẫn các lực lượng vũ trang, đặc biệt là các nhóm Hồi giáo dòng Shiite. Lực lượng Vệ binh Cách mạng Iran bị cáo buộc hỗ trợ Hezbollah – tổ chức bị Mỹ quy trách nhiệm cho loạt vụ tấn công tại Beirut năm 1983 khiến gần 300 người thiệt mạng.

Iran cũng phẫn nộ khi Mỹ ủng hộ Iraq trong cuộc chiến Iran – Iraq (1980–1988), đặc biệt là khi Baghdad sử dụng vũ khí hóa học. Năm 1988, việc tàu chiến Mỹ bắn nhầm máy bay dân sự Iran khiến 290 người thiệt mạng càng khoét sâu thêm bất đồng.

Những nỗ lực hạ nhiệt và căng thẳng mới

Thập niên 1990 chứng kiến nỗ lực cải thiện quan hệ giữa hai bên. Tổng thống Iran Mohammad Khatami có tư tưởng cải cách, trong khi Mỹ chuyển trọng tâm sang Iraq.

Tuy nhiên, đầu thập niên 2000, mối quan hệ này lại rơi vào vòng xoáy căng thẳng. Tổng thống Mỹ George W. Bush liệt Iran vào “Trục bài xích” cùng Iraq và Triều Tiên. Năm 2002, chương trình hạt nhân bí mật của Iran bị phát hiện, khiến phương Tây lo ngại về nguy cơ phổ biến vũ khí hạt nhân.

Sau cuộc chiến Iraq năm 2003, Mỹ và Iran bước vào cuộc cạnh tranh ảnh hưởng tại một quốc gia có vị trí địa chính trị quan trọng – nơi Tehran có quan hệ lịch sử và tôn giáo sâu sắc. Từ đó, mối quan hệ hai bên vừa âm ỉ, vừa căng thẳng công khai, chưa thể hóa giải triệt để cho đến ngày nay.

Mỹ và Iran đang hỗ trợ những lực lượng nào tại Trung Đông?

Căng thẳng Mỹ - Iran tại Trung Đông chủ yếu thể hiện qua việc hỗ trợ các lực lượng đồng minh thay vì đối đầu trực tiếp.

Iran hậu thuẫn nhiều nhóm Shiite trong khu vực. Tại Lebanon, nước này gắn bó chặt chẽ với Hezbollah – lực lượng đối đầu Israel. Ở Iraq, Iran ủng hộ các dân quân Shiite, một số từng đối đầu với quân Mỹ. Tại Yemen, Iran bị cáo buộc hậu thuẫn Houthi – lực lượng đang kiểm soát Sanaa và tấn công tàu thuyền ở Biển Đỏ. Iran cũng có liên hệ với Hamas ở Gaza.

Ngược lại, Mỹ là đồng minh thân cận của Israel và hợp tác chặt chẽ với các nước vùng Vịnh theo dòng Sunni như Ả Rập Xê Út, UAE và Bahrain – những nước lâu nay đối lập với Iran về tôn giáo và ảnh hưởng khu vực. Dù gần đây có tín hiệu hòa dịu, lo ngại xung đột lan rộng vẫn khiến nhiều nước thận trọng.

Chương trình hạt nhân của Iran đóng vai trò gì trong căng thẳng hiện nay?

Một trong những nguyên nhân chính khiến quan hệ giữa Iran và phương Tây, đặc biệt là Mỹ, căng thẳng kéo dài là chương trình hạt nhân của Tehran. Iran bị nghi ngờ làm giàu uranium ở mức cao – kỹ thuật có thể dùng để phát điện, nhưng cũng tiềm ẩn nguy cơ phát triển vũ khí hạt nhân. Điều này khiến Mỹ và các đồng minh theo dõi sát sao.

Iran nhiều lần khẳng định chương trình hạt nhân chỉ phục vụ mục đích hòa bình, phù hợp với quyền lợi trong Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT). Tuy nhiên, phương Tây vẫn nghi ngờ tính minh bạch và khả năng Iran đang hướng tới mục tiêu quân sự.

Năm 2015, Iran ký Thỏa thuận hạt nhân (JCPOA) với nhóm P5+1, đồng ý hạn chế hoạt động hạt nhân để đổi lấy việc dỡ bỏ trừng phạt. Nhưng năm 2018, chính quyền Tổng thống Donald Trump rút khỏi thỏa thuận và tái áp đặt trừng phạt, khiến Iran từng bước khôi phục chương trình này. Các nỗ lực đàm phán sau đó gặp nhiều khó khăn vì khác biệt lập trường. Mỹ từng tuyên bố không loại trừ biện pháp quân sự, nếu không đạt được thỏa thuận mới.

Vai trò và lập trường của Israel

Israel xem chương trình hạt nhân Iran là mối đe dọa nghiêm trọng. Giới chức nước này tuyên bố sẵn sàng hành động, nếu Tehran tiến gần đến khả năng chế tạo vũ khí hạt nhân – kể cả tấn công vào các cơ sở hạt nhân của Iran.

Tình hình leo thang sau vụ Hamas tấn công Israel vào ngày 7/10/2023. Israel cáo buộc Iran hậu thuẫn Hamas và mở rộng các chiến dịch quân sự nhằm vào lực lượng thân Iran như Hezbollah (Lebanon), các nhóm tại Syria và Iraq. Cùng lúc, Houthi ở Yemen – đồng minh của Iran – cũng tấn công bằng tên lửa và UAV vào lãnh thổ Israel.

Đáng chú ý, thời gian gần đây đã xảy ra các vụ tấn công trực tiếp bằng tên lửa và UAV giữa Iran và Israel – điều hiếm thấy trước đây. Diễn biến này làm dấy lên lo ngại nguy cơ xung đột khu vực mở rộng, trong bối cảnh căng thẳng chưa có dấu hiệu hạ nhiệt.

Giá dầu sẽ tăng đến đâu khi chiến tranh lan rộng?

Các nhà phân tích dầu thô đang gấp rút điều chỉnh lại các dự báo của mình sau khi Israel tấn công Iran, khi yếu tố địa chính trị lại một lần nữa lấn át các yếu tố cơ bản.

"Giá dầu có thể tăng vọt lên gần 80 USD nếu căng thẳng tại Trung Đông leo thang và các rủi ro về nguồn cung trở thành hiện thực, tuy nhiên, sản lượng tăng từ OPEC+ có thể kìm hãm đà tăng và làm dấy lên lo ngại về dư cung vào mùa thu", bà Charu Chanana - chiến lược gia trưởng về đầu tư tại Saxo Markets cho hay.

Bà Chanana nói thêm: "Kịch bản tồi tệ nhất - như việc đóng cửa eo biển Hormuz hoặc gián đoạn nguồn xuất khẩu 2,1 triệu thùng mỗi ngày của Iran - có thể gây ra những tác động nghiêm trọng đến nguồn cung dầu toàn cầu và vấn đề lạm phát".