Gần 40 năm sau khi hàng trăm nghìn người Việt dùng thuyền để chạy trốn chính quyền Cộng sản, giờ đây lại có những người khác đang hướng ra biển với con số ngày càng cao.
Chỉ trong năm nay đã có 460 đàn ông, phụ nữ và trẻ em đến bờ biển của Úc - hơn tổng số người của cả 5 năm qua. Sự tăng trưởng đột xuất này khiến cho dư luận lại quan tâm đến hồ sơ nhân quyền ngày càng đi xuống của Hà Nội, mặc dù nền kinh tế đang chững bước của Việt Nam có thể là nguyên nhân những người nhập cư đã phải thực hiện cuộc hành trình đầy mạo hiểm.
Chiếc thuyền chở người Việt gần đây nhất đã đến đảo Christmas Island của Úc vào một buổi sáng trong tháng vừa qua, những nhân chứng trên bờ cho biết. Mã số tàu cho thấy đây là một thuyền đánh cá đăng ký ở Kiên giang, một tỉnh phía nam Việt Nam, cách đảo Christmas Island hơn 2.300 kilomét, đảo này nằm gần Indonesia hơn là vùng đất liền của Úc.
Nhiều người Việt đến Úc đã bị giam giữ cách ly. Chính quyền không công bố chi tiết về tôn giáo và nguồn gốc của họ ở Việt Nam, hai điều này có thể cho biết lý do họ phải tị nạn.
Trương Chí Liêm, hiện đang ở Trung tâm Giam giữ người Nhập cư Villawood ngoại ô Sydney, khi được liên lạc qua điện thoại đã không cho biết chi tiết về trường hợp của mình và nói rằng “Tôi thà chết ở đây hơn là bị đưa trả về Việt Nam.”
Người thanh niên 23 tuổi này rời Việt Nam 5 năm trước nhưng đã bị giữ lại đây 18 tháng khi trên đường đến Indonesia. Anh nói rằng nếu người ta đơn giản muốn kiếm thêm tiền thì họ đã không tìm cách ra đi bằng thuyền, nhưng anh cũng nói rằng “Nếu một người đang sống cơ cực, phải đối diện với những đàn áp và đe doạ của nhà cầm quyền, thì họ cũng nên ra đi.”
Một số người Việt đến Úc qua ngã Indonesia, theo cùng hành trình của những người tị nạn từ Nam Á và Trung Đông từng đi qua trong suốt hơn một thập niên với số lượng đông hơn nhiều. Những người khác đi từ Việt Nam, một hải trình dài và mạo hiểm hơn rất nhiều.
Trong hai tuyên bố khác nhau, chính quyền Úc và Việt Nam nói rằng hầu hết hoặc toàn bộ những người này là dân nhập cư kinh tế, khiến họ không có được tư cách tị nạn chính trị. Một số các nhà hoạt động cộng đồng tại Úc và các luật sư từng đại diện cho những người tỵ nạn từ quốc gia Đông nam Á này phản đối việc phân loại này hoặc đặt vấn đề về quá trình thanh lọc của Úc.
Những nhà hoạt động và các luật sư cũng quan ngại về tương lai của những người nhập cư, nói rằng trong khi Úc không tiếp nhận họ, Việt Nam cũng chẳng muốn họ quay về. “Thái độ của Việt Nam là ‘Những người này sẽ chẳng bao giờ là bạn, thì tại sao chúng tôi phải nhận họ về?’” Đoàn Trung, cựu chủ tịch Cộng đồng người Việt lưu vong ở Úc nói.
Trong một tuyên bố, chính quyền Việt Nam nói họ “sẵn sàng hợp tác với các thành phần liên quan để giải quyết vấn đề này.”
Tị nạn là một vấn đề nhạy cảm đối với Việt Nam vì những chuyến vượt biên của họ là bằng chứng chống lại sự tuyên truyền của Đảng rằng mọi thứ trong nước đều tốt đẹp. Chúng cũng gợi lại cảnh vượt biên ồ ạt sau chiến tranh.
Những người Việt chạy trốn sự thanh trừng của những người Cộng sản chiến thắng ngay sau khi chiến tranh kết thúc đã tạo nên cơn khủng hoảng nhân đạo toàn cầu. Tình cảnh của họ đã làm động lòng Hoa Kỳ và các nước đồng minh, và họ lập tức được xếp vào dạng tị nạn. Đến năm 1989, họ phải chứng minh trường hợp của mình theo đúng nguyên tắc của Hiệp định Geneva, và kết quả là tỉ lệ được chấp nhận giảm đi nhanh chóng. Gần 900 nghìn người Việt đã thoát được bằng thuyền hoặc đường bộ, trong đó hầu hết đã được Hoa Kỳ, Canada và Úc tiếp nhận.
Việt Nam vẫn là một nhà nước độc đảng chuyên bắt bớ và tuyên án tù lâu năm đối với những ai chỉ trích chính quyền, bao gồm những blogger và những nhà hoạt động Công giáo. Tổ chức Theo dõi Nhân quyền tố cáo việc tra tấn khi bị bắt giữ thì thường xuyên xảy ra. Các tổ chức Thiên Chúa giáo đã đưa ra những tố cáo về những cái chết đáng nghi khi bị bắt giữ.
Đa số các nhà hoạt động nhân quyền độc lập đều nói rằng việc đàn áp đã gia tăng trong hai năm qua.
Không có nhiều chi tiết về lý lịch của những người vừa vượt biển trong năm nay.
Ít nhất là một số những người vừa đến trong thời gian gần đây là tín đồ Công giáo từng tham gia cuộc biểu tình tại nhà thờ Hà Nội, Kaye Bernard, một nhà hỗ trợ dân tị nạn từng gặp gỡ những người chạy trốn tại Hà Nội. Những người khác được biết là liên quan đến những tranh chấp đất đai với chính quyền địa phương.
“Tôi không nghĩ là ta có thể đánh đồng tất cả nhưng đàn áp đã tăng lên ở Việt Nam. Các án tù kéo dài hơn. Sợ hãi gia tăng,” Trịnh Hội, một luật sư Úc gốc Việt từng đứng đầu một ổ chức chuyên giúp đỡ những người tị nạn. “Càng nhiều người sợ hãi hơn, thì nhiều người bỏ trốn hơn.”
Peter Hansen, một luật sư và chuyên gia về Việt Nam từng tư vấn cho những vụ khiếu nại liên quan đến những người đến từ Việt Nam nói rằng một số ít trường hợp mà ông có tham gia không liên quan đến giới trí thức, blogger hoặc những nhà chống đối chính trị, những người bị chính quyền nhắm vào nhiều nhất trong chiến dịch đàn áp hiện nay. Nhưng ông cũng lưu ý rằng những điều lệ hiện thời của Úc về việc xác định tư cách tị nạn cho người Việt đã không đề cập đến thực tế của nạn đàn áp những nhánh tôn giáo trong một số khu vực ở Việt Nam.
“Tôi không thể giải thích được tại sao lại có sự gia tăng lớn trong năm nay, nhưng tôi có thể bảo đảm chắc chắn rằng một phần trong con số này đã không đến đây vì động cơ kinh tế,” ông nói.
Những quốc gia láng giềng như Cambodia vẫn tiếp tục nhận một số ít người tị nạn từ những năm 1990. Hàng nghìn người Việt đã rời bỏ đất nước để làm việc ở châu Á và những nơi xa hơn, bất hợp pháp hoặc theo dạng xuất khẩu lao động. Dưới áp lực của công chúng, chính quyền Úc đã khắt khe hơn đối với những ai muốn được hưởng qui chế tị nạn và thường xuyên giữ những người nhập cư tại những hòn đảo vắng, cách xa những luật sư. Các nhà chỉ trích nói rằng Canberra đang tránh né trách nhiệm của mình trong những điều khoản tị nạn của Liên Hiệp Quốc bằng cách sử dụng những biện pháp trên.
Cùng với những người từ nước khác, người Việt đang bị giam giữ tại đất liền, trên đảo Christmas Island hoặc đảo Nauru và Manus ở Thái Bình Dương. Các gia đình và trẻ em mồ côi được giữ trong các trung tâm giam giữ ít nghiêm ngặt. Bốn người Việt trong đó có một thiếu niên đã bỏ trốn khỏi một trung tâm tương tự ở Darwin đầu tuần này, chính quyền cho biết.
Việc Úc muốn cứng rắn hơn với những người vượt biên Việt Nam có vẻ như gặp phải trở ngại: Chính quyền Hà Nội chắng quan tâm đến việc thu nhận những người tị nạn, các nhà hoạt động và các luật sư cho biết.
Úc không thể đơn giản đưa những người nhập cư này lên máy bay quay về Việt Nam ngay. Họ cần phải có giấy thông hành do chính quyền Hà Nội cấp, và Hà Nội trước tiên phải xác định lai lịch của họ. Trong số 101 người Việt đến Úc trong năm 2011, chỉ có sáu người bị trả về Việt Nam. Có rất ít người được cấp qui chế tị nạn, các nhà hoạt động và các luật sư cho biết.
Chris Brummitt - 40 năm sau, người Việt lại chạy ra biển
