Thế giới thở phào nhẹ nhõm khi cuộc đấu Israel-Iran có dấu hiệu chấm dứt sau hơn 10 ngày giao tranh, theo sự dàn xếp của ông Donald Trump, tổng thống Mỹ, qua trung gian của Qatar. Các thị trường dầu mỏ, chứng khoán, vàng… đã không chao đảo mạnh như lo sợ của mọi người và triển vọng một nền hòa bình đã ló dạng ở Trung Đông.
Nhưng về lâu dài, yếu tố chủ đạo gây bất ổn là chương trình phát triển vũ khí nguyên tử của Iran dường như vẫn còn đó, nghĩa là giao tranh có thể sẽ lại bùng phát, và dữ dội hơn nữa, trong tương lai không xa.
Ai cũng “chiến thắng!”
Đến trưa Thứ Ba, 24 Tháng Sáu, “cuộc ngừng bắn bấp bênh giữa Israel và Iran có vẻ được giữ vững,” hãng tin AP tường thuật. Tất cả các bên đều tuyên bố “chiến thắng” trong một cuộc đọ sức như một vở kịch diễn ra theo kịch bản định sẵn: bên tấn công báo trước để đối thủ di tản, còn bên phản công cũng báo trước để đối thủ không bị thương vong! Xem ra cuộc chiến này là “bất đắc dĩ” với các bên nên sớm chấm dứt là phải.
Israel khơi mào cuộc tấn công Iran vào ngày 13 Tháng Sáu, tung hỏa lực cực mạnh đánh vào các cơ sở tinh chế uranium, các hầm chứa và bệ phóng hỏa tiễn, các đơn vị phòng không, đồng thời tiêu diệt các tướng lãnh chỉ huy quân đội, các nhà khoa học nguyên tử của đối phương.
Mục tiêu của Israel là “xóa sổ” toàn bộ chương trình vũ khí nguyên tử của Iran ở cả ba lĩnh vực: phá hủy các cơ sở tinh chế uranium, thủ tiêu “bộ não” về khoa học nguyên tử Iran và hủy diệt các căn cứ hỏa tiễn đạn đạo – thứ có thể mang đầu đạn nguyên tử tới Israel và nhiều nơi khác.
Những việc mà Israel không làm được như đánh các nhà máy tinh chế uranium nằm sâu trong lòng núi ở Fordow, Natanz và Isfahan thì Israel cầu viện Mỹ. Sau quyết định ngừng bắn, ông Benjamin Netanyahu, thủ tướng Israel, tuyên bố “một chiến thắng lịch sử” loại bỏ được “mối đe dọa kép hiện hữu và tức thời là chương trình nguyên tử và hỏa tiễn đạn đạo” của Iran.
Về phần Tehran, dù Iran cũng tuyên bố ngừng bắn là một chiến thắng nhưng ai cũng thấy trong cuộc chiến ngắn ngủi vừa qua, Iran là bên thiệt hại nặng nề nhất. Mười bốn nhà khoa học nguyên tử hàng đầu bị giết, các địa điểm tinh luyện uranium bị đánh phá, các căn cứ hỏa tiễn bị tiêu diệt và mất quyền kiểm soát không phận đến mức phi cơ của Mỹ và Israel tự do ra vào không bị ngăn chặn. Iran phải chấp nhận hòa bình, không còn cách nào khác.
Dẫu vậy, một ngày sau đình chiến, ông Masoud Pezeshkian, tổng thống Iran, lên tiếng ca ngợi người dân nước ông, khẳng định kẻ thù “đã không đạt được những mục đích điên rồ là phá hủy các cơ sở nguyên tử, hủy diệt tri thức chuyên môn về nguyên tử và kích động bất ổn xã hội.” Ông cũng bác bỏ những tuyên bố của Mỹ và Israel rằng chương trình nguyên tử của Iran đã bị hủy diệt.
Sau khi những quả bom phá boongke nặng 14 tấn mỗi quả được ném xuống, Tổng Thống Trump nói khả năng chế tạo bom nguyên tử của Iran đã bị “xóa sổ” và ông hy vọng lệnh ngừng bắn sẽ kéo dài vĩnh viễn.
Mỹ không muốn cuộc chiến Israel-Iran kéo dài và lan rộng. Một giới chức Tòa Bạch Ốc cho biết, ông Trump đã nói với ông Netanyahu rằng đừng chờ đợi các cuộc tấn công mới của Mỹ vào Iran, Mỹ không muốn can dự sâu hơn vào cuộc xung đột vì chính quyền Trump đang có nhiều ưu tiên chính sách khác.
Chương trình nguyên tử của Iran có bị xóa sổ?
Mặc dù cả ông Trump và ông Netanyahu đều hùng hồn tuyên bố chương trình vũ khí nguyên tử của Iran đã bị “xóa sổ hoàn toàn và đầy đủ” nhưng đánh giá của giới chuyên môn và tình báo đều cho thấy không nên lạc quan sớm.
Cơ Quan Tình Báo Quốc Phòng (DIA), nhánh tình báo của Bộ Quốc Phòng Mỹ, hôm Thứ Hai nhận định sơ khởi dù các địa điểm nguyên tử của Iran bị thiệt hại nặng nề nhưng kho nguyên liệu uranium đã làm giàu của nước này vẫn còn và hệ thống máy ly tâm tân tiến vẫn không hề hấn gì.
Theo các báo cáo công khai, Iran có khoảng 400 kg uranium tinh luyện ở mức 60%, đủ để chế tạo nhiều đầu đạn nguyên tử nếu tiếp tục được tinh luyện tới mức 90%, và nếu quyết tâm, Iran có thể cho ra lò quả bom nguyên tử đầu tiên trong vòng ba tháng.
DIA cho rằng chiến dịch dội bom ba cơ sở nguyên tử Iran của quân đội Mỹ cuối tuần trước đã không phá hủy được thành phần chính trong chương trình nguyên tử của nước này mà có thể chỉ kéo lùi chương trình này vài tháng.
Trong hoàn cảnh đó phải chăng Iran chấp nhận ngừng bắn là hành vi tạm thời “xuống thang” để câu giờ, tiếp tục bí mật phát triển vũ khí nguyên tử và sẽ quay lại trả thù một ngày nào đó.
Báo The New York Times đưa tin tổng thống Iran nói với ông Sheikh Mohammad bin Zayed, quốc vương UAE, và nhờ quốc vương chuyển lời tới phía Mỹ rằng Iran “chỉ muốn theo đuổi các quyền hợp pháp của mình mà không đòi hỏi gì hơn, chắc chắn Iran đã không và sẽ không tìm cách chế tạo bom nguyên tử.”
Không ai tin được lời hứa của nhà lãnh đạo Iran bởi vì chế tạo vũ khí nguyên tử là một chiến lược lâu dài của Tehran kể cả khi thay đổi chế độ chính trị bởi vì đó là lá chắn hữu hiệu nhất bảo vệ Iran trước nhiều kẻ thù, cả về tôn giáo, hệ tư tưởng và địa chính trị. Vũ khí nguyên tử cũng là cách để Iran áp đặt sự thống trị của chủ nghĩa Hồi Giáo Shiite lên các quốc gia láng giềng theo dòng Hồi Giáo Sunni và tiêu diệt nhà nước Israel theo Do Thái Giáo thân Mỹ.
Chương trình nguyên tử của Iran
Mỹ cung cấp công nghệ nguyên tử cho Iran từ năm 1953 theo sáng kiến “Nguyên Tử vì Hòa Bình” (Atoms for Peace) của ông Dwight D. Eisenhower, tổng thống Mỹ thứ 34. Năm 1967, Mỹ cung cấp cho Iran một lò phản ứng nguyên tử, chất uranium đã tinh luyện và đưa các nhà khoa học nguyên tử Iran sang đào tạo tại Viện Công Nghệ Massachusetts. (Ngoài Iran, Mỹ cũng đã cung cấp công nghệ nguyên tử cho Israel và Pakistan). Kể từ đó, chương trình nguyên tử trở thành niềm tự hào dân tộc của Iran, vừa như một động lực phát triển kinh tế, vừa như một con đường tiềm năng để phát triển sức mạnh quân sự.
Để tránh phụ thuộc hoàn toàn vào Mỹ, ông Mohammed Reza Pahlavi, quốc vương Iran, tìm kiếm sự hợp tác của Âu Châu, khước từ hiệp định không phổ biến vũ khí nguyên tử (NPT) năm 1968 và tuyên bố Iran có quyền tinh luyện uranium (nhập cảng từ Nam Phi) trong lãnh thổ của mình thay vì chỉ nhập cảng uranium từ Mỹ. Ông Pahlavi còn cho rằng, hạn chế năng lực tinh luyện uranium là vi phạm chủ quyền quốc gia của Iran – điều mà chính thể thần quyền của Iran hiện nay vẫn đòi hỏi là “quyền hợp pháp” bởi vì tự tinh luyện uranium là con đường duy nhất đi tới bom nguyên tử.
Năm 1979, vương triều Pahlavi bị thay bằng chế độ cộng hòa Hồi Giáo và trong những năm đầu, ông Ruhollah Khomeini, đại giáo chủ, không muốn tiếp tục chương trình nguyên tử vì tốn kém và phải hợp tác với Tây phương. Nhưng sau cuộc chiến Iran-Iraq đầu thập niên 1980, ông Khomeini nhận ra giá trị “bất bại” của vũ khí nguyên tử nên Iran bắt đầu quay sang tìm sự trợ giúp của Pakistan – một quốc gia lạc hậu nhưng đã chế tạo thành công quả bom nguyên tử đầu tiên.
Nhà khoa học đầy tai tiếng của Pakistan, ông Abdul Qadeer Khan, đã bí mật cung cấp cho Iran hàng trăm máy ly tâm dùng để tinh chế uranium lên cấp độ vũ khí. Máy ly tâm của Pakistan, sử dụng công nghệ Âu Châu, được bí mật vận hành trong các cơ sở nguyên tử mà người Mỹ đã xây dựng ở Iran nhiều năm về trước.
Lo ngại trước viễn cảnh một chế độ thần quyền phi dân chủ sở hữu vũ khí nguyên tử, Liên Hiệp Quốc và các cường quốc đã áp đặt nhiều biện pháp cấm vận lên Iran, cả về công nghệ lẫn kinh tế. Sau nhiều năm đàm phán căng thẳng, năm 2015 Iran đã ký kết với nhóm P5+1 (gồm năm thành viên thường trực Hội Đồng Bảo An Liên Hiệp Quốc cộng với Đức) hiệp định JCPOA, theo đó Iran ngưng chương trình nguyên tử đổi lấy việc các biện pháp cấm vận được dỡ bỏ.
JCPOA đặt giới hạn tinh luyện uranium của Iran ở mức dưới 20%; tháo gỡ các hệ thống máy ly tâm và đặt các cơ sở nguyên tử của Iran dưới sự giám sát thường trực, không hạn chế của các chuyên gia độc lập thuộc Cơ Quan Nguyên Tử Năng Quốc Tế (IAEA) trong 10 năm (2016-2026).
Nên để ý JCPOA không phải là thỏa thuận song phương “tồi tệ” giữa Iran với chính quyền Barack Obama như tuyên truyền của những người MAGA mà là một hiệp ước quốc tế trong khuôn khổ Liên Hiệp Quốc, có sự đồng thuận hiếm hoi của cả Nga và Trung Quốc.
Ngay sau khi lên làm tổng thống năm 2018, ông Donald Trump đã rút Mỹ ra khỏi hiệp định JCPOA và tái lập các biện pháp cấm vận dầu khí Iran. Không còn bị JCPOA kiềm chế, Iran bắt đầu đẩy nhanh tiến trình tinh luyện uranium lên cấp độ vũ khí, đạt mức 60% và khối lượng 400 kg hiện nay.
Iran có là một Bắc Hàn mới?
Nhìn lại lịch sử để thấy Iran không dễ gì từ bỏ chương trình nguyên tử. Những cuộc oanh tạc vừa qua nếu không “xóa sổ” được tiềm năng nguyên tử của Iran như thông tin của tình báo Mỹ thì chỉ khiến Tehran thêm cương quyết và đẩy nhanh tiến trình chế tạo bom mà họ theo đuổi mấy chục năm nay, nhất là khi Iran vẫn còn giữ được kho nguyên liệu uranium.
Dù hòa bình tạm thời được vãn hồi nhưng Iran vẫn là cái gai trong mắt người Israel và sức mạnh quân sự mà Tel Aviv thể hiện mấy ngày qua cho thấy Israel hoàn toàn có thể xóa sổ Iran hoặc thủ tiêu chế độ thần quyền không được lòng dân ở nước này. Muốn yên thân, các giáo sĩ Tehran phải làm như Cộng Sản Bắc Hàn, dù đói rách vẫn phải cố chế tạo bom nguyên tử.
Nhìn rộng ra, Iran đã trở thành một thành viên trong Phe Trục Mới (gồm Trung Quốc, Nga, Bắc Hàn và Iran) đối đầu với thế giới Tây phương do Mỹ và NATO cầm trịch. Ba thành viên kia đã có bom nguyên tử thì không có lý do gì họ không bí mật giúp Iran thủ đắc loại vũ khí tối hậu này. Bao giờ Iran sẽ có quả bom nguyên tử đầu tiên là câu hỏi bức bối mà Mỹ, Israel và các nước Trung Đông phải tính toán thay vì thỏa mãn với “thắng lợi” giành được mấy ngày qua và tin vào lời hứa của Tehran.
Thông tin mới nhất là Mỹ và Iran đã thảo luận về nối lại các cuộc đàm phán bị gián đoạn vì cuộc tấn công của Israel hôm 13 Tháng Sáu. “Giờ là lúc ngồi lại với người Iran và đạt được một thỏa thuận hòa bình toàn diện,” ông Steve Witkoff, đặc phái viên về Trung Đông của Tổng Thống Trump, loan báo.
Thỏa thuận sẽ như thế nào, có làm sống lại hiệp định JCPOA không, có ngăn chặn được Iran bí mật chế tạo bom nguyên tử hay không thì chưa biết được. Nếu không ngăn được Iran thủ đắc bom nguyên tử thì hòa bình ở Trung Đông vẫn rất mong manh.
