Tôi sống hàng chục năm ở Pháp và một vài nước châu Âu. Ở đó, với tôi, người xa xứ, có những hương, những mùi để lại ấn tượng khó quên. Bộ phim “Mùi đủ đủ xanh” của đạo diễn Trần Anh Hùng (người Pháp gốc Việt) đã nói lên mùi quê hương qua cuộc sống hàng ngày.
Mọi cái sinh ra trong thiên nhiên đều có hương vị. Sông núi, cỏ cây, hoa lá, con người và súc vật đều có mùi. Vậy mùi gì gây ấn tượng cho những người đi xa xứ? Đó chính là hương văn hóa. Hương văn hóa gồm có nhiều thứ: Phong tục tập quán, câu ca điệu múa, ẩm thực... đều gây ấn tượng. Tất cả hòa quện, gọi chung là văn hóa. Mùi văn hóa đậm nhạt thơm còn tùy thuộc nhiều yếu tố, đặc biệt vai trò con người trong quá trình đấu tranh để sinh tồn.
Mùi ẩm thực Việt
Mùi nước mắm trở thành hương vị chính trong các bữa ăn của người Việt. Đầu thế kỷ XX, vào năm 1909, khi chính phủ bảo hộ tuyển lính Đông Dương để phục vụ cho đại chiến thế giới lần thứ nhất, đoàn quân đại đa số xuất thân từ nông dân Việt thuần chất, nghèo phải bỏ quê ra đi để phục vụ "mẫu quốc" . Muốn xoa dịu nỗi nhớ quê và làm vừa lòng đám lính này, Chính phủ Pháp đã cho phát phiếu thăm dò sở thích. Thật bất ngờ nước mắm chiếm vị trí hàng đầu.
Người nông dân Việt nhớ mùi nước mắm da diết. Xưa nghèo chỉ có bát cơm rưới chút nước mắm vài cọng rau tươi qua bữa. Chính phủ Pháp vội vàng cho một chuyến bay kịp thời chở nước mắm sang phục vụ. Mùi nước mắm không phải ai cũng chịu được, nhất là người nước ngoài. Nhưng đó hương vị quê hương của người Việt. Nước mắm nhỉ rưới cơm trắng đầu mùa thơm phức, hấp dẫn với người nông dân sau mùa gặt. Khi số người rời Việt Nam sau tháng 4/1975, qua Thái Lan rất đông, họ đã sản xuất thành công nước mắm xuất khẩu đi châu Âu, vì giai đoạn đó Việt Nam bị cấm vận.
Một số chuyên gia Pháp đã nghiên cứu về thành phần nước mắm. Họ ngạc nhiên nước mắm Việt Nam có nồng độ đạm rất cao. Nước mắm trở thành nguồn thực phẩm cứu đói. Một số chuyên gia Việt Nam qua châu Phi công tác ở Angola, Madagascar… đã dạy cho dân bản xứ cách làm nước mắm, trồng lúa.
Lớp học tiếng Việt ở thủ đô Warszawa, Ba Lan. Ảnh: T.T.D
Tất cả mùi quê, hương quê mộc mạc ấy trở thành nỗi nhớ thường trực, in đậm trong hồn người Việt, mãi mãi nỗi nhớ thương quê hương, nước Việt.
Mùi phở, nem - những món ăn này trở thành nỗi nhớ không chỉ của riêng người Việt xa quê, mà cả những người từng đến Việt Nam, đặc biệt những người Pháp từ Đông Dương trở về. Ở Pháp, Mỹ có nhiều quán bán nem, phở.
Không chỉ người Việt mà cả người Pháp đã từng qua Đông Dương hoặc ai một lần nếm nem đều không quên hương vị của nem. Một chút các loại rau, củ, chút tôm, thịt, miến gạo băm nhỏ hòa quện cuộn trong bánh đa mỏng đem chiên giòn tan, mùi thơm hấp dẫn. Mỗi lần đón đãi khách Tây, người Việt thường có món nem. Thậm chí trong bữa cơm đón năm mới, người Pháp thích thú khi nhận quà không phải hộp chocolate mà là khay nem đầy hấp dẫn. Họ mê nem khai vị cùng rượu vang đỏ.
Phở có thể có xuất xứ từ món súp Pháp (pot au feu, đọc là pô tô phơ), khi người Pháp sang thuộc địa ở Pháp đã truyền cho. Tiếng Việt đơn âm, chỉ lấy âm cuối phơ (như nổ xe - démarrer, chỉ nói đề…). Đầu bếp Việt tài hoa đã sử dụng hương liệu Việt và bánh phở bột gạo để tạo ra một món ăn đầy hấp dẫn mang hương vị Việt, khác hẳn món súp Pháp. Hương vị đó đã ăn sâu trong hồn người Việt, và giờ đây khắp nơi trên thế giới, ở đâu có quán Việt đều có hai món hấp dẫn phở và nem.
"Anh đi anh nhớ quê nhà - Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương". Ra nước ngoài, cà pháo muối, rau muống, những món dân dã đắt hơn thịt. Mỗi một người Việt mỗi lần có dịp thăm quê, trở về nước ngoài thường mang theo một hay nhiều vali đầy ắp thức phẩm Việt. Họ mang sang để mình dùng, để tặng bạn bè nơi xa xứ.
Văn hóa tỏa sắc
Nghệ sĩ Việt biểu diễn múa quạt nhân dịp giỗ tổ nghề kịch tại ngoại ô Paris (Pháp). Ảnh: T.T.D
Không phải mặc áo dài đội nón là mang hồn Việt. Chiếc áo cà sa không làm nên thầy tu. Văn hóa có hương thơm của nó cũng như mùi của sách, mùi gỗ nhà mới cất, mùi đồ cổ... Nhạc, trang phục, hương đốt, cách thờ cúng tổ tiên tất cả quện vào nhau mang hương vị quê đặc trưng. Nghệ thuật hay và đẹp mang sắc thái riêng của nó. Độ tỏa hương phụ thuộc vào người sáng tạo và người diễn xuất. Tôi nhớ buổi biểu diễn then tại Trung tâm Văn hóa Việt Nam tại Paris thu hút khá nhiều khán giả. Thực hành then được Unesco công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Thực chất, then gồm những lễ nghi cúng của dân tộc miền núi phía Bắc. Lễ cầu trời đất, lễ lên ngôi, lễ cúng ma… Người Pháp chẳng hiểu gì ngôn ngữ Việt, nhưng âm thanh lạ tai, và phong tục tập quán châu Á xưa hấp dẫn... Tiếng chuông lắc gọi gia súc về chuồng, phối với tiếng đàn then vui vui. Nhưng đối với người dân tộc thiểu số, đó là một nghi lễ nghiêm trang.
Sau buổi diễn, một vài người gốc Tày và Nùng chạy lên sân khấu, có người rớm nước mắt vì 40 năm mới được nghe lại điệu then. Xa quê, do sức khỏe và kinh tế chưa thể trở về Việt Nam, bà đã khóc. Có ông vợ gốc Nùng, chạy lên xin ngồi hàng trên và nói: Xin lỗi, vợ tôi người Nùng, hôm nay mệt không đi được, tôi có nhiệm vụ phải quay phim về cho bà xã. Đó cũng là lần đầu tiên ông biết được văn hóa nơi vợ từng nhớ nhung và tâm sự, kể lại. Âm nhạc, nghi lễ trở thành món ăn tinh thần của mỗi người, cũng như cúng giỗ tổ tiên, hát chầu văn, lên đồng…
Một lần ở Bỉ, vào những năm trước khi bức tường Berlin sụp đổ, thời văn hóa Việt còn chưa tỏa lan như bây giờ, đoàn nghệ thuật Việt Nam sang biểu diễn ở Bruxelles, khi tiếng hò Huế vừa cất lên, ngay giữa rạp, một cụ người gốc Huế đã không cầm được cảm xúc, khóc nức nở vì nhớ quê nhà.
Gần đây thôi, một số thanh niên miền Trung sang lao động ở Ru, đến xem đoàn nghệ thuật Việt Nam đi tham dự lễ hội quốc tế âm nhạc dân tộc. Một chàng trai trẻ giọng Nghệ đã tâm sự: "Cảm ơn các anh chị, chúng em nhớ nhà quá, 5 năm rồi, câu hát ví dặm làm em muốn khóc, muốn về ngay, vì mẹ và chị gái em là những người rất yêu ví giặm".
Nghệ thuật tỏa hương ở nước ngoài không chỉ giới thiệu hương thơm văn hóa ra thế giới mà còn trở thành một liều thuốc hữu hiệu xoa dịu nỗi nhớ quê.
Nhiều nhà người Việt ở châu Âu thích trồng những khóm tre, trúc, hay chơi phong lan… đặc biệt các loại rau thơm như húng quế, rau mùi, ngò… Thậm chí trồng rau muống, trồng hoa sen để tạo ra một hình ảnh quê hương nơi đất khách. Các quán ăn Việt treo nón lá, đàn bầu… Hương quê đã quyện trong hồn. Hương vị nghệ thuật, như đình đền chùa đều có hương sắc riêng. Nghệ thuật càng cao, hương thơm đặc sắc càng lan tỏa mạnh.
Hương tiếng Việt
Mọi ngôn ngữ đều có hương sắc riêng. Tiếng Nghệ nặng nặng nhưng chính xác tr, ch, s, x; tiếng Hà Nội nhẹ như tơ lụa nên không rõ các chữ x, s, tr, ch. Ngữ âm miền Nam có lẽ do cuộc sống bận rộn nơi khai phá vùng đất mới, chờ đợi từng ngày lúa chín, quả thơm, lo từng cơn bão ập đến, mưa nhiều lúa úng… để bớt sầu lo, đôi khi thích uống rượu nên hay hò zdô zdô, lúc nào cũng lâng lâng vui vẻ, ảo giác ngà ngà phát âm chữ đầu hay lẫn z, v, r, v… Ngữ âm địa phương, cùng những câu hò, trang phục, món ăn dân đã tạo thành một sự nhận biết đồng hương ở nơi xa quê.
Lan tỏa hương tiếng Việt không chỉ giúp trở về cội nguồn, mà cũng để kết nối cộng đồng, tương trợ, đùm bọc lẫn nhau. Người nước ngoài nghe tiếng đơn âm Việt như nghe chim hót véo von giữa bình minh. Tiếng gọi bầy đoàn tìm nhau nơi đất khách quê người cho đỡ cô đơn.
Người Việt nơi xa xứ đã góp phần rất lớn trong việc tỏa lan hương thơm văn hóa Việt và tiếng Việt. Nhiều lớp học không chỉ dạy tiếng Việt thuần túy mà còn dạy múa hát như ở Ba Lan có trường Lạc Long Quân, ở Zurich (Thụy Sĩ), ở Ý, Pháp… Hương văn hóa Việt đã thu hút được người bản địa, góp phần tôn vinh sự đa dạng văn hóa trên thế giới.
Mỗi lần có đội thể thao sang thi đấu, nhiều Việt kiều đã rủ nhau đi cổ vũ với tiếng hô nhiệt tình vang trên khán đài "Việt Nam cố lên!".
VietBF@ sưu tập
