Từ ngôi sao loãng xương đến nghi án dữ liệu “đẹp quá mức”
Yoshihiro Sato không phải cái tên xa lạ trong giới nghiên cứu loãng xương. Ông là giáo sư y khoa tại Đại học Hirosaki (2000–2003), chuyên nghiên cứu vai trò vitamin D trong phòng chống loãng xương. Trong sự nghiệp khoa học, Sato công bố gần 200 bài báo, có mặt trên những tạp chí hạng nặng như JAMA, JBMR, Bone, Osteoporosis International… Ở thời điểm đỉnh cao, ông được xem là gương mặt tiêu biểu của ngành xương khớp Nhật Bản.
Nhưng chính những công trình làm nên tên tuổi Sato lại chứa mầm mống bi kịch. Dữ liệu của ông… quá đẹp. Đẹp đến mức vượt xa mọi kết quả mà các nhóm nghiên cứu khác trên thế giới có thể đạt được. Trong một bài báo trên Neurology, Sato báo cáo thuốc risedronate làm giảm đến 86% nguy cơ gãy xương đùi – con số “trong mơ” đối với bất kỳ nhà lâm sàng nào. Không chỉ vậy, ông còn kể rằng nhóm đã tuyển được 374 bệnh nhân chỉ trong 4 tháng; một nghiên cứu khác tuyển 280 bệnh nhân trong 2 tháng – tốc độ mà các trung tâm phương Tây vốn mất 1–2 năm cũng chưa chắc làm nổi. Đã thế, tất cả bệnh nhân đều tuân thủ điều trị gần như hoàn hảo. Dữ liệu như được gọt rũa. Đẹp, mượt, trơn tru – và bắt đầu khiến nhiều người ngờ ngợ.
Khi thống kê học “đánh hơi” thấy điều bất thường
Thoạt đầu, những hoài nghi chỉ xuất hiện trong vài bức thư gửi tòa soạn: đồng nghiệp lịch sự hỏi Sato về tốc độ tuyển bệnh nhân, về tỷ lệ tuân trị quá cao. Sato cũng lịch sự trả lời: nghiên cứu đa trung tâm, nhiều bệnh viện cùng vào cuộc, nên chuyện ấy… bình thường.
Mọi thứ chỉ thực sự vỡ ra khi Alison Avenell – một nhà nghiên cứu người Anh – làm phân tích tổng hợp về vitamin D và gãy xương năm 2006. Đọc kỹ vài bài của Sato, Avenell phát hiện một điều quái lạ: hai nghiên cứu khác nhau – một trên bệnh nhân đột quỵ, một trên bệnh nhân Parkinson – nhưng nhóm chứng lại giống nhau y hệt: tuổi, chiều cao, cân nặng, BMI, các chỉ số lâm sàng… đều trùng khít. Trong nghiên cứu thực tế, xác suất xảy ra chuyện này gần như bằng không.
Avenell tìm đến Mark Bolland – một nhà thống kê học ở Đại học Auckland, New Zealand. Họ cùng nhau lục tung 33 bài báo của Sato, trích ra hơn 500 trị số P về các biến số ban đầu (baseline). Trong một thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên, nếu phân nhóm thực sự ngẫu nhiên, thì P-value khi so sánh baseline phải phân bố khá đều từ 0 đến 1. Ấy vậy mà hơn một nửa P-value trong dữ liệu của Sato lại nằm trên 0,8 – một phân bố bất thường đến mức gần như chỉ có thể giải thích bằng… bàn tay con người. Nói trắng ra: khả năng giả tạo dữ liệu là rất cao.
Cuộc rượt đuổi giữa chuẩn mực khoa học và danh dự Nhật Bản
Bolland và Avenell đúc kết phát hiện của mình thành một bản thảo gửi JAMA. Tổng biên tập Howard Bauchner yêu cầu liên hệ Sato và bệnh viện Mitate nơi ông công tác để làm rõ. Họ gửi thư, gửi email, chờ đợi… suốt hai năm mà không nhận được một hồi âm tử tế. JAMA chỉ dám đăng một mẩu “Expression of Concern” – lời bày tỏ quan ngại – thay vì rút bài.
Không nản, hai nhà nghiên cứu tiếp tục gõ cửa JAMA Internal Medicine, rồi JBMR. Người phụ trách thẩm định ở JBMR kể lại: ông xác nhận phương pháp của Bolland hoàn toàn đúng, nhưng từ chối đăng vì nhận thấy kết luận quá nặng nề, thay vào đó đề nghị rút các bài của Sato trên chính JBMR. Đó là nỗ lực vừa giữ chuẩn mực khoa học, vừa tránh biến tạp chí thành nơi “đấu tố” cá nhân.
Cuối cùng, Neurology đồng ý bình duyệt và công bố bài phân tích của Bolland & Avenell vào tháng 12/2016. Lúc này, dưới áp lực ngày càng tăng, Sato đã phải rút 10 bài báo. Với Bolland và Avenell, đó là một chiến thắng gian nan cho sự liêm chính khoa học: Avenell kể rằng cô đã bật khóc khi nhận được email chấp nhận bài báo.
Cái chết của Yoshihiro Sato và cú sốc lương tri
Một tháng sau khi bài báo lên sóng, tin dữ ập đến: giáo sư Yoshihiro Sato tự sát. Tổng biên tập Neurology gửi email thông báo cái chết cho Bolland và Avenell – như một câu hỏi lửng lơ: “Giờ thì hai người thấy đủ chưa?”
Với người Nhật, danh dự có giá trị mãnh liệt đến mức ám ảnh. Từ truyền thống samurai mổ bụng chịu tội, đến những vụ tự tử của các doanh nhân, quan chức, nhà khoa học khi bị lộ bê bối – đó không chỉ là bi kịch cá nhân, mà là một thứ “mỹ đức” méo mó, nơi cái chết được xem như cách cuối cùng để giữ lại chút thể diện. Trước Sato vài năm, nhà khoa học tế bào gốc Yoshiki Sasai cũng đã tìm đến cái chết vì những cáo buộc gian dối trong công bố khoa học.
Sau khi Sato mất, Đại học Hirosaki phải mở cuộc điều tra nội bộ. Kết quả cho thấy nghi ngờ là có thật: có dấu hiệu giả mạo dữ liệu trong hơn 30 công trình; tổng cộng 23 bài báo bị rút lại. Tên tuổi Yoshihiro Sato từ một chuyên gia loãng xương hàng đầu trở thành một trong những tác giả gian lận có số bài bị rút nhiều nhất thế giới.
“Tác giả quà” và bóng tối phía sau những cái tên hào nhoáng
Bi kịch Sato còn vén lên tấm màn khác: nạn “tác giả quà” trong giới hàn lâm. Có ít nhất 13 bài báo của ông có vấn đề về danh sách tác giả; 26 đồng tác giả đứng tên chung nhưng không hề tham gia nghiên cứu hoặc không có đóng góp học thuật đáng kể.
Trong số này có những nhân vật lớn: Kei Satoh – nguyên hiệu trưởng Đại học Hirosaki; Jun Iwamoto – giáo sư Đại học Keio, từng giữ vị trí quan trọng trong Hiệp hội Loãng xương Nhật Bản. Hai người cùng Sato đứng tên chung hơn 130 bài báo. Thế nhưng khi Ủy ban điều tra hỏi, Iwamoto trả lời rằng… ông không biết tên mình xuất hiện trong các bài báo đó. Câu trả lời khiến nhiều người sốc; ai cũng biết chuyện “ký tên cho vui” là phổ biến, nhưng ít ai nghĩ một giáo sư đầu ngành lại thản nhiên phủi trách nhiệm như thế. Khi tác giả chỉ là “quà biếu”, chữ ký khoa học bỗng trở thành một món trang sức – đẹp đấy, nhưng rỗng ruột.
Liêm chính khoa học và câu hỏi bỏ ngỏ
Câu chuyện Yoshihiro Sato là một tấn bi kịch nhiều lớp. Ở một phía, tinh thần khoa học của Bolland & Avenell rất đáng nể: họ dám động vào một tên tuổi lớn, dám đối mặt với sự im lặng, từ chối, phớt lờ của các tạp chí lớn, kiên trì đòi sự minh bạch cho dữ liệu. Nếu không có họ, hàng chục thử nghiệm lâm sàng gian dối có thể vẫn tiếp tục được trích dẫn, dẫn đường sai lạc cho thực hành y khoa.
Nhưng ở phía khác, cái chết của Sato đặt ra câu hỏi nhức nhối: bảo vệ chuẩn mực khoa học bằng mọi giá – cái “giá” ấy là gì? Khi phóng viên tạp chí Science đọc cho Avenell nghe lá thư tuyệt mệnh của Sato qua điện thoại, cô im lặng rất lâu rồi chỉ nói được một câu: chỉ ra sai trái là cần thiết, nhưng liệu chúng tôi có thể làm điều đó theo cách khác, để ông ấy không phải tự tử hay không? Câu hỏi ấy, có lẽ, sẽ đeo đẳng suốt phần đời còn lại của những người đi “săn gian lận khoa học”.
Đằng sau những con số, những P-value, những bài báo trên JAMA hay Neurology là sinh mệnh, là danh dự, là những con người – với tham vọng, yếu đuối, áp lực và cả nỗi sợ hãi. Bi kịch Yoshihiro Sato nhắc chúng ta rằng đạo đức khoa học không chỉ nằm ở chuyện “không gian dối”, mà còn ở cách chúng ta đối xử với nhau khi sai lầm bị phơi bày. Và cũng nhắc từng người đang làm nghiên cứu hôm nay một điều giản dị: dữ liệu thực có thể xấu xí, lổn nhổn, nhưng nó là thứ duy nhất giữ ta khỏi vực sâu của hổ thẹn – nơi một chữ “danh dự” đôi khi được đổi bằng chính mạng sống mình.
