Đại Giáo chủ Ayatollah Ali Khamenei không chỉ là lãnh tụ tinh thần tối cao của Iran mà còn là người nắm quyền lực cao nhất trong bộ máy chính trị và quân sự nước này. Kể từ khi kế nhiệm vị trí Lãnh tụ Tối cao sau khi Ayatollah Ruhollah Khomeini qua đời vào năm 1989, ông Khamenei đã duy trì quyền lực gần như tuyệt đối, định hình chính sách đối nội và đối ngoại của Cộng hòa Hồi giáo Iran trong hơn ba thập kỷ đầy biến động.
Đại Giáo chủ Iran Ali Khamenei là người tiếp nối đường lối cứng rắn của cố lãnh tụ Khomeini. Ảnh: EPA.
Xuất thân nghèo khó và con đường học vấn
Ông Ali Khamenei sinh ngày 19 tháng 4 năm 1939 tại thành phố Mashhad, phía đông bắc Iran, trong một gia đình nghèo có truyền thống tôn giáo. Cha ông – Sayyed Javad Khamenei – là một giáo sĩ Hồi giáo khiêm tốn, sống cuộc đời khổ hạnh, luôn dạy các con sống giản dị và biết hài lòng với những gì mình có.
“Chúng tôi từng có bữa tối chỉ với bánh mì và nho khô. Ngôi nhà chỉ rộng khoảng 65 mét vuông, có một phòng và một tầng hầm tối tăm”, ông Khamenei hồi tưởng.
Từ năm bốn tuổi, ông Khamenei cùng anh trai bắt đầu học chữ và kinh Qur’an tại trường học truyền thống gọi là maktab. Sau đó, ông tiếp tục theo học tại các trường tôn giáo ở Mashhad như Soleiman Khan và Nawwab, nơi ông nhanh chóng hoàn thành các bậc học trung cấp chỉ trong vòng 5 năm, tập trung vào các môn logic, triết học và luật Hồi giáo. Ở tuổi 18, ông đã bắt đầu học cấp cao nhất tại các trung tâm thần học, trở thành học trò của nhiều đại giáo sĩ nổi tiếng như Ayatollah Milani.
Năm 1957, ông Khamenei thực hiện chuyến hành hương đến các thánh địa Hồi giáo ở Iraq và theo học tại Najaf, trung tâm thần học nổi tiếng của người Shia. Dù có cơ hội tiếp tục tu học với các giáo sĩ lừng danh như Ayatollah Hakim và Ayatollah Shahrudi, ông vẫn quyết định quay về Iran để theo ý nguyện của cha mình và chuyển đến thành phố Qom.
Giai đoạn 1958–1964, ông Khamenei học tập dưới sự hướng dẫn của các vị đại giáo chủ như Ayatollah Borujerdi, Ruhollah Khomeini (lãnh tụ đầu tiên của nhà nước Cộng hòa Hồi giáo Iran sau này), Ayatollah Haeri Yazdi và Allameh Tabatabai – những người sau này có ảnh hưởng lớn đến tư tưởng chính trị và tôn giáo của ông.
Trung thành tuyệt đối với lãnh tụ Khomeini
Ông Khamenei là học trò trung thành tuyệt đối với cố lãnh tụ Khomeini.
Từ năm 1962, tại Qom, ông Khamenei chính thức tham gia phong trào đối lập dưới sự lãnh đạo của Ayatollah Khomeini chống lại chế độ quân chủ của vua Mohammad Reza Pahlavi. Chính trong thời gian này, ông trở thành người trung thành tuyệt đối với Khomeini, cho rằng toàn bộ hành động và lý tưởng của ông đều bắt nguồn từ tư tưởng cách mạng Hồi giáo mà ông Khomeini khởi xướng.
Từ năm 1962 đến năm 1979, ông Khamenei liên tục bị bắt, tra tấn, tù đày do tham gia các hoạt động cách mạng Hồi giáo Iran. Tuy nhiên, ông không bao giờ từ bỏ con đường đã chọn.
Vai trò sau Cách mạng Hồi giáo 1979
Sau khi chế độ quân chủ bị lật đổ và nước Cộng hòa Hồi giáo Iran được thành lập, ông Khamenei được lãnh tụ ông Khomeini tin tưởng, nhanh chóng được bổ nhiệm vào Hội đồng Cách mạng, đồng thời đảm nhận vị trí Thứ trưởng Quốc phòng và đóng vai trò quan trọng trong việc thành lập Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo (IRGC).
Năm 1981, ông bị thương nặng trong một vụ đánh bom tại một nhà thờ Hồi giáo ở Tehran, khiến tay phải bị liệt vĩnh viễn. Hai tháng sau, Tổng thống Mohammad-Ali Rajai bị ám sát, và ông Khamenei được bầu làm người kế nhiệm.
Dù chức Tổng thống thời đó chủ yếu mang tính nghi lễ, ông Khamenei vẫn có nhiều bất đồng với Thủ tướng Mir Hossein Mousavi, người bị ông cho là theo đuổi cải cách quá mức.
Không phải sự lựa chọn kế nhiệm đầu tiên
Sự kiện năm 1979 đưa Iran trở thành nhà nước Cộng hòa Hồi giáo. Ảnh: Getty Images.
Trong giai đoạn những năm 1980, lãnh tụ Khomeini chọn ông Hussein-Ali Montazeri làm người kế nhiệm chức Đại Giáo chủ. Khomeini tin tưởng giao cho Montazeri những trách nhiệm quan trọng và gọi ông là "trái ngọt của cuộc đời mình". Tương tự như vậy, Montazeri tôn trọng và ngưỡng mộ "sự quyết tâm tuyệt đối và đức tin không lay chuyển" của Khomeini.
Năm 1986, trong những năm cuối đời của lãnh tụ Khomeini, ông Montazeri bắt đầu công khai chỉ trích nền tảng của nhà nước Cộng hòa Hồi giáo, bày tỏ quan điểm hướng đến “sự cởi mở và ôn hòa hơn”. Tình trạng căng thẳng này diễn ra cho đến khi lãnh tụ Khomeini qua đời.
Tháng 3/1989, lãnh tụ Khomeini tước quyền kế nhiệm của ông Montazeri, thu hồi chức danh Đại giáo chủ (Grand Ayatollah). Tranh của ông được treo bên cạnh lãnh tụ Khomeini cũng bị gỡ xuống.
Sự xuống dốc của ông Montazeri tạo cơ hội để ông Khamenei vươn lên. Sau khi lãnh tụ Khomeini qua đời vào tháng 6/1989, Hội đồng Chuyên gia – một hội đồng các giáo sĩ – đã bầu ông Khamenei làm Lãnh tụ tối cao. Dù ông Khamenei chưa đạt đến học vị tôn giáo tối cao là marja-e taqlid (nguồn chuẩn mực tín ngưỡng), hiến pháp Iran sau đó được sửa đổi để chỉ yêu cầu lãnh tụ tối cao chỉ cần có “kiến thức Hồi giáo”, giúp ông đủ điều kiện nắm giữ chức vụ này.
Ông Khamenei nhanh chóng được nâng từ học vị Hojjat al-Islam lên Ayatollah (nghĩa là dấu hiệu thượng đế), cấp cao thứ hai chỉ sau Grand Ayatollah – bước đi mang tính biểu tượng khẳng định quyền lực tột đỉnh của ông trong hệ thống chính trị mới.
Tiếp tục chính sách cứng rắn
Ông Khamenei từng là Tổng thống Iran từ năm 1981 - 1989. Ảnh: Getty Images.
Từ khi còn làm Tổng thống vào năm 1981, ông Khamenei đã đặt nền móng cho chính sách ngoại giao mang tính đối kháng, đặc biệt là với Mỹ và phương Tây. Ông từng tuyên bố sẽ loại bỏ “chủ nghĩa tự do và các phần tử chịu ảnh hưởng của Mỹ”.
Từ năm 1989 đến nay, Đại Giáo Chủ Khameinei tiếp nối chính sách cứng rắn của cố lãnh tụ Khomeini và mâu thuẫn với các Tổng thống Iran – chức vụ vốn chỉ mang ý nghĩa hình thức.
Tổng thống Mohammad Khatami (1997–2005) thúc đẩy cải cách và xích lại gần phương Tây, nhưng nhiều sáng kiến của ông bị ông Khamenei cản trở. Tổng thống bảo thủ Mahmoud Ahmadinejad ban đầu được cho là thân cận với ông Khamenei, song sau này lại mâu thuẫn sâu sắc do muốn mở rộng quyền lực cá nhân.
Cuộc tái đắc cử gây tranh cãi của ông Ahmadinejad năm 2009 dẫn đến các cuộc biểu tình lớn nhất kể từ sau cách mạng 1979. Ông Khamenei ra lệnh trấn áp mạnh tay, dẫn đến hàng chục người chết và hàng ngàn người bị bắt.
Tổng thống Hassan Rouhani (2013–2021) đạt được thỏa thuận hạt nhân lịch sử năm 2015 với sự cho phép của ông Khamenei, song lại không nhận được sự ủng hộ trong việc cải cách xã hội và kinh tế. Khi Mỹ rút khỏi thỏa thuận năm 2018 và áp đặt trừng phạt trở lại, kinh tế Iran rơi vào khủng hoảng và bùng nổ các cuộc biểu tình dữ dội vào tháng 11/2019.
Người kế nhiệm Đại Giáo chủ Ali Khamenei sẽ được lựa chọn bởi Hội đồng Chuyên gia Iran. Ảnh: AFP.
Ông không phản đối thỏa thuận hạt nhân năm 2015, nhưng chỉ trích chính quyền của ông Rouhani quá tin tưởng vào thiện chí của Mỹ. Khi Tổng thống Donald Trump rút khỏi thỏa thuận và tái áp đặt trừng phạt, ông Khamenei thẳng thừng tuyên bố: “Tôi đã nói từ ngày đầu – đừng tin vào nước Mỹ”.
Sau vụ Mỹ không kích giết chết tướng Qasem Soleimani vào tháng 1/2020, ông Khamenei hứa sẽ trả thù “tàn khốc”. Dù gọi cuộc trả đũa bằng tên lửa là “cái tát vào mặt Mỹ”, ông nhấn mạnh rằng: “Quan trọng hơn là phải chấm dứt sự hiện diện của Mỹ trong khu vực”.
Ông Khamenei cũng nổi tiếng với lập trường cứng rắn chống lại Israel, từng gọi nước này là “khối u ung thư cần phải bị loại bỏ khỏi khu vực”.
Với việc ông Khamenei hiện đã hơn 86 tuổi và từng trải qua nhiều vấn đề sức khỏe, tương lai của Iran là điều được cả trong và ngoài nước đặc biệt quan tâm. Người kế nhiệm ông sẽ được lựa chọn bởi Hội đồng Chuyên gia – nhưng việc ai có thể lấp được khoảng trống quyền lực khổng lồ mà ông để lại vẫn là một ẩn số lớn trong bối cảnh Mỹ và Israel gia tăng sức ép.
Hội đồng gồm 88 giáo sĩ Hồi giáo, đều là những người có học vấn tôn giáo cao, do người dân Iran bầu chọn trực tiếp thông qua bầu cử toàn quốc mỗi 8 năm. Tuy nhiên, để được ra tranh cử, các ứng viên phải được Hội đồng Giám hộ (Guardian Council) – một cơ quan do Lãnh tụ tối cao kiểm soát – phê chuẩn. Điều này giúp đảm bảo rằng chỉ những người trung thành với hệ thống hiện tại mới có thể tham gia.
Một khi đã đắc cử, các thành viên có nhiệm vụ giám sát và đánh giá âm thầm các hoạt động của Lãnh tụ Tối cao, dù trên thực tế việc này thường chỉ mang tính hình thức vì phần lớn các thành viên đều trung thành với lãnh tụ đương nhiệm.
