Những bức vẽ trong bộ tranh này được xem là nguồn tư liệu mới cho lịch sử trang phục Việt Nam, giai đoạn nghệ thuật tạo hình ở Huế cuối triều Nguyễn.
Trong cuốn Nghệ thuật minh họa áo mũ thời Nguyễn đầu thế kỷ XX, tác giả Trần Minh Nhựt đã giải mã bộ tranh Grande Tenue de la Cour d’Annam (tạm dịch Đại Lễ phục triều đình An Nam) của họa sĩ Nguyễn Văn Nhân về cả mặt lịch sử lẫn nghệ thuật.
Hoàn cảnh ra đời và hành trình lưu lạc
Năm 1902, thời điểm nhà Nguyễn tròn 100 năm kể từ ngày khai sinh và tồn tại, bộ tranh Grande Tenue de la Cour d’Annam (gồm 54 bức vẽ minh họa bằng màu nước trên giấy khổ 23,1x31,8 cm) ra đời để kỷ niệm cho sự kiện trọng đại này. Nhưng thật không may, số phận đã khiến bộ tranh quý này lênh đênh lưu lạc khắp nơi trong suốt hơn một thế kỷ.
Năm 2011, Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố Đô Huế có nhận được email của quản thủ nghệ thuật của một Bảo tàng Nghệ thuật châu Á (Paris, Pháp) báo tin tại Eric Chaim Kline Bookseller ở Santa Monica (California, Mỹ) đang rao bán một bộ tranh vẽ minh họa Lễ phục của vua quan và binh lính nhà Nguyễn mặc trong lễ tế Nam Giao, với mức giá 35.000 USD, tương đương 722 triệu đồng (tính theo tỷ giá USD năm 2011).
Tuy nhiên, Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế đã không kịp đặt mua các họa phẩm ấy. Được biết, bộ tranh đã được bán cho một người ẩn danh tại Hội chợ sách New York (cuối tháng 4/2011), sau đó bộ tranh được bán lại cho một người khác.
Tháng 10/2011, bộ tranh lại xuất hiện trên sàn đấu giá Sotheby’s và được bán với giá gần 2 tỷ đồng, gấp 2,6 lần so với giá bán trước đó. Sotheby’s xác nhận bộ tranh được bán ra là sản phẩm gốc, và cũng là sản phẩm duy nhất trên thế giới. Một lần nữa, bộ tranh quý rơi vào tay quý nhân và phía Sotheby’s không thể tiết lộ danh tính của người này.
Một thời gian sau đó (khoảng năm 2012), bộ tranh xuất hiện và được giới thiệu công khai tại National Gallery Singapore. Năm 2017, tác giả Trần Minh Nhựt gửi email đến nơi này liên hệ, nhưng được phản hồi rằng bộ tranh không được lưu giữ tại đây.
Tưởng rằng công cuộc truy tìm bộ tranh gốc đã đi đến hồi kết, nhưng vào tháng 8/2021, tác giả may mắn được liên hệ trực tiếp với bộ phận Phát triển Bộ Sưu tập của National Gallery Singapore và biết được bộ tranh minh họa Đại Lễ phục (bản gốc) đang nằm trong bộ sưu tập của Phòng Trưng bày.
Trần Minh Nhựt đã gửi đến họ lời đề nghị hợp tác nghiên cứu và được chia sẻ toàn bộ bản sao chụp kỹ thuật số, với yêu cầu chỉ sử dụng những hình ảnh này cho công việc nghiên cứu và được chấp thuận. Như thế, các bức ảnh chụp kỹ thuật số được National Gallery Singapore cung cấp trở thành cứ liệu thuyết phục nhất, làm tiền đề giúp tạo nền móng toàn diện cho công trình nghiên cứu của tác giả Trần Minh Nhựt.
Sách Nghệ thuật minh họa áo mũ thời Nguyễn đầu thế kỷ XX. Ảnh: O.P.
Họa sĩ Nguyễn Văn Nhân là ai?
Theo tìm hiểu của Trần Minh Nhựt, cho đến nay vẫn chưa có công bố chính thức nào về thân thế của họa sĩ Nguyễn Văn Nhân. Tuy nhiên, anh cũng đưa ra một tư liệu mà mình đã thu thập được về họa sĩ này.
Theo nhà nghiên cứu Trần Đình Sơn (tác giả tập sách Đại Lễ Phục Việt Nam thời Nguyễn 1802-1945), dựa vào lạc khoản khảo từ bức truyền thần của Tổ sư Hải Toàn - Linh Cơ và công trình L’Art à Húe, Nguyễn Văn Nhân sinh vào khoảng năm 1840, quê quán ở phường Kim Liên, tổng Kim Liên, huyện Vĩnh Thuận, phủ Hoài Đức, tỉnh Hà Nội. Ông là nghệ nhân truyền thần và trang trí (trước làm chức ký lục tại Tòa Khâm sứ Trung Kỳ và nghỉ hưu vào năm 1900).
Sau khi nghỉ hưu, ông cộng tác với học giả L. Cadìere trong vai trò là người khởi xướng ý tưởng và được giao nhiệm vụ phụ trách phần đồ họa cho chuyên đề L’Art à Húe thuộc tập san B.A.V.H. Trong cuốn sách này có ghi danh ông là Nguyễn Văn Nhơn.
Theo cố linh mục Anton Nguyễn Trường Thăng, Nguyễn Văn Nhân có thể là “bút tự” của một người tên là Nguyễn Khắc Nhân, gốc vùng Nam Định, được điều vào làm việc tại kinh đô Huế. Tại đây Nguyễn Khắc Nhân đã kết hôn với Công Huyền Tôn Nữ Thị Quyên. Cuộc hôn nhân này dẫn đến sự ra đời của ba cậu con trai là Nguyễn Phi Hổ (họa sĩ), Nguyễn Phi Long (nhiếp ảnh kiêm họa sĩ), Nguyễn Phi Hùng (họa sĩ).
Theo bà Mộng Hoàn (cháu ngoại của Nguyễn Khắc Nhân) Nguyễn Khắc Nhân là một họa sĩ cung đình triều vua Thành Thái. Ông cũng là một nhà sử học của triều đình. Công việc của ông là ghi lại các sự kiện của hoàng tộc. Hầu hết toàn thời gian ông làm công việc này bằng vẽ tranh, và những bức vẽ ấy hầu hết được vẽ bằng màu nước trên giấy gạo.
Ngoài ra bà Mộng Hoàn còn cho biết cụ Nguyễn Khắc Nhân còn âm thầm hỗ trợ vua Thành Thái chống Pháp qua việc giúp vua tuyển nữ binh qua các bức họa chân dung.
Qua câu chuyện của người thân cụ Nguyễn Khắc Nhân, tác giả Trần Minh Nhựt cho rằng phần nhiều trùng khớp với các ghi chép lịch sử của nhà Nguyễn. Anh đặt ra câu hỏi liên hệ giữa nhân vật Nguyễn Khắc Nhân và bút hiệu Nguyễn Văn Nhân ghi trên bức truyền thần của Tổ sư Hải Toàn, cũng như chức quan của 2 người này.
Từ các tư liệu liên quan đến họa sĩ Nguyễn Văn Nhân mà Trần Minh Nhựt thu thập được, anh cho rằng thật khó để xác định đâu là tên thật giữa những cái tên Nguyễn Văn Nhân / Nguyễn Văn Nhơn / Nguyễn Khắc Nhân. Nhưng qua thông tin của các tư liệu, có thể khẳng định các tên gọi ấy đều cùng là một người.
Hình ảnh bộ tranh Grande Tenue de la Cour d’Annamin trong sách. Ảnh: O.P.
Tính chân thực của bộ tranh
Theo tác giả Trần Minh Nhựt, bộ tranh Grande Tenue de la Cour d’Annam thể hiện sự nhạy bén của họa sĩ Nguyễn Văn Nhân trong việc tiếp thu nghệ thuật tạo hình phương Tây, đem lại những tác phẩm minh họa giàu cảm xúc và chân thực.
Các bức minh họa của ông có thể được xem là nguồn tư liệu mới cho lịch sử trang phục Việt Nam, giai đoạn nghệ thuật tạo hình ở Huế cuối triều Nguyễn.
Trên phương diện mỹ học, trang phục cung đình triều Nguyễn mang vẻ đẹp của sự thống trị, được thể hiện qua cách phân cấp màu sắc trang phục, từ hoàng đế, hoàng hậu, hoàng thái hậu, cung giai, hoàng thái tử, hoàng tử, hoàng thân, công chúa, quan văn, quan võ cho đến binh lính.
Cũng theo tác giả sách, vẻ đẹp của áo mũ nhà Nguyễn được thể hiện qua hình thức đặc trưng bên ngoài và những quy định nghiêm ngặt của triều đình nhằm phân thứ bậc cụ thể cho từng đối tượng cụ thể. Dưới nét cọ tài hoa của người nghệ sĩ An Nam Nguyễn Văn Nhân, vẻ đẹp ấy được miêu tả một cách sinh động, chân xác qua từng bức vẽ. Lật giở từng trang album, người xem có thể chứng kiến những cảnh tượng tuyệt vời của một thời kỳ phong kiến huy hoàng ở Việt Nam.
Trên thực tế, những tư liệu hiện vật về trang phục cung đình hiện nay vẫn còn rất ít ỏi, vì vậy những gì thể hiện từ bộ tranh độc nhất vô nhị Grande Tenue de la Cour d’Annam thật đáng quý, đáng trân trọng.
Và có thể nói 54 bức tranh mà họa sĩ Nguyễn Văn Nhân đã dày công thực hiện là một công trình nghệ thuật đáng nể, một kho tư liệu quý, tái hiện sống động phục sức cung đình, làm hồi sinh vẻ đẹp tơ lụa rực rỡ của một thời phong kiến xưa.
