KHI “TỔNG THỐNG H̉A B̀NH” LÊN SÓNG, PHÁO LẠI NỔ Ở BIÊN GIỚI
Trên bục diễn, Donald Trump tự giới thiệu ḿnh như “Tổng thống của Ḥa B́nh”, người đă chấm dứt hết cuộc chiến này đến cuộc chiến khác. Ông khoe đă “giải quyết” từ Trung Đông đến châu Phi, từ Balkans đến tiểu lục địa Ấn Độ. Những buổi lễ kư kết được dàn dựng công phu, âm nhạc rộn ràng, ống kính truyền h́nh quay cận cảnh nụ cười và những cái bắt tay. Nhưng trong khi Trump say sưa nói về “ngày vĩ đại của ḥa b́nh”, th́ ở những đường biên nóng bỏng của thế giới, tiếng súng, tiếng pháo và tiếng gào khóc của dân thường vẫn vang lên như một lời phản biện sống động với thứ “ngoại giao sân khấu” ấy. Biên giới Thái Lan – Campuchia, đường ranh Pakistan – Afghanistan, vùng đất đẫm máu giữa Rwanda và Cộng ḥa Dân chủ Congo… tất cả đang nhắc cho thế giới biết rằng kư tên lên giấy không đủ để buộc đại bác im tiếng, nhất là khi ḥa b́nh bị biến thành đạo cụ cho cuốn phim “Trump xứng đáng Nobel” chiếu đi chiếu lại ở Washington.
THÁI – MIÊN: BOM RƠI SAU LỄ KƯ KẾT
Chỉ hai tháng sau khi Trump đứng ra chứng kiến một bản tuyên bố ngừng bắn mở rộng giữa Thái Lan và Campuchia tại Kuala Lumpur, biên giới hai nước lại bừng lửa. Rạng sáng thứ Hai, pháo binh hai bên nă đạn qua lại trên vùng ranh giới c̣n tranh chấp. Campuchia cáo buộc quân đội Thái đă “tấn công lực lượng Campuchia” lúc hơn 5 giờ sáng, sau nhiều ngày “khiêu khích”. Phía Thái th́ tố cáo Campuchia bắt đầu bắn phá khu vực gần 3 giờ sáng, đánh vào khu vực gần đèo Chong An Ma, nơi họ cho là căn cứ pháo binh, súng cối của đối phương. Một binh sĩ Thái tử trận, hai người khác bị thương sau khi căn cứ Anupong bị trúng đạn. Đáp lại, Không quân Thái xuất kích, ném bom vào “các vị trí yểm trợ vũ khí” bên kia biên giới. Khoảng 70% dân thường Thái ở các thị trấn gần ranh giới đă được sơ tán trong vội vă, một người chết trên đường di tản v́ bệnh nền trở nặng. Người ta từng hy vọng cuộc xung đột biên giới kéo dài nhiều năm giữa hai nước láng giềng Đông Nam Á – từng làm hàng chục người chết và buộc hơn 200.000 dân phải rời nhà trong trận đánh 5 ngày hồi tháng Bảy – sẽ được hạ nhiệt sau khi Trump gọi điện “dàn xếp” để hai bên đạt được thỏa thuận ngừng bắn ban đầu ngày 28/7. Rồi đến cuối tháng Mười, trước ống kính và quốc kỳ, Thái Lan và Campuchia kư bản tuyên bố ngừng bắn mở rộng tại Kuala Lumpur, dưới sự chứng kiến của Trump và Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim. Trump coi đó là “chiến thắng ngoại giao lớn”, thêm một minh chứng rằng ông đă “kết thúc các cuộc chiến” mà thế giới bất lực nhiều thập kỷ. Thế nhưng, chỉ chưa đầy nửa tháng sau lễ kư, thỏa thuận bắt đầu rách nát. Một vụ nổ ḿn ở biên giới làm nhiều binh sĩ Thái bị thương, Bangkok tuyên bố “tạm dừng tiến tŕnh” thực thi thỏa thuận. Những vết nứt cũ về lănh thổ, chủ quyền, ḷng nghi kỵ lại trồi lên. Đến ngày hôm nay, khi máy bay Thái ném bom sang đất Miên, người ta mới hiểu: bản ngừng bắn mà Trump tự hào chỉ là lớp sơn mỏng phủ lên bề mặt một vết thương chưa bao giờ được xử lư đến gốc.
PAKISTAN – AFGHANISTAN: ĐƯỜNG BIÊN KHÔNG BAO GIỜ TẮT LỬA
Trong khi Thái – Miên dậy sóng, ở phía tây Nam Á, tiếng súng lại rền trên đường biên Pakistan – Afghanistan. Đêm thứ Sáu, hai bên quân đội đă đấu hỏa lực gần cửa khẩu Chaman và khu vực Spin Boldak ở Kandahar. Không có thương vong được báo cáo, nhưng thông điệp th́ quá rơ: lệnh ngừng bắn mong manh do Qatar làm trung gian mới đây có thể tan như bọt biển bất cứ lúc nào. Islamabad tố cáo phía Afghanistan nă súng trước, buộc quân Pakistan phải “đáp trả để bảo vệ lănh thổ và an toàn công dân”. Kabul th́ phản pháo rằng phía Pakistan “một lần nữa tấn công Afghanistan”, ném lựu đạn sang khu vực Spin Boldak, buộc lực lượng của “Tiểu vương quốc Hồi giáo” – tên mà Taliban dùng cho chính quyền ḿnh – phải bắn trả. Cả hai bên đều khăng khăng nói ḿnh “tôn trọng thỏa thuận ngừng bắn”, chỉ đổ lỗi cho kẻ kia phá vỡ trật tự. Đằng sau những ḍng thông cáo là một chuỗi dài thù hận và nghi kỵ: các vụ đánh bom ở Kabul ngày 9/10, những đợt giao tranh tháng Mười giết hại hàng chục binh sĩ, dân thường và nghi can phiến quân ở hai phía, những cáo buộc Pakistan dung túng cho Taliban Pakistan (TTP), trong khi Kabul bị tố chứa chấp các tay súng tấn công qua biên giới. Qatar có thể môi giới, Istanbul có thể đăng cai đàm phán, nhưng một đường biên đầy máu và kư ức chiến tranh không thể yên b́nh chỉ bằng vài chữ kư vội vă trên giấy. Ḥa b́nh không phải là một hashtag.
“VIỆN H̉A B̀NH DONALD J. TRUMP” VÀ BẢN GIAO HƯỞNG LIVE AND LET DIE
Trong bối cảnh những đường biên vẫn đỏ lửa, Trump lại đứng giữa Washington, tươi cười giới thiệu một “thành công lịch sử”: thỏa thuận ḥa b́nh giữa Rwanda và Cộng ḥa Dân chủ Congo. Ông gọi đó là “một ngày vĩ đại cho châu Phi, một ngày vĩ đại cho thế giới”, tuyên bố đă chấm dứt “một trong những cuộc xung đột kéo dài nhất hành tinh”. Vấn đề là, trong khi ở Washington người ta bắt tay và chụp ảnh, th́ tại miền đông Congo, giao tranh giữa phiến quân M23 được Rwanda hậu thuẫn và quân đội Congo vẫn tiếp diễn ác liệt. Các nhóm vũ trang – hơn 100 nhóm – vẫn tranh giành đất đai, mỏ khoáng sản, bắn giết dân thường như nhiều năm qua. Lễ kư kết diễn ra ở đâu? Ở ṭa nhà từng là trụ sở của Viện Ḥa B́nh Hoa Kỳ (USIP), một tổ chức được Quốc hội lập ra từ năm 1984 để nghiên cứu, hỗ trợ giải pháp ḥa b́nh trên thế giới. Dưới thời Trump, USIP bị cắt ngân sách, sa thải nhân sự, các chương tŕnh bị dẹp bỏ, ṭa nhà bị “đổi tên” thành “Viện Ḥa B́nh Donald J. Trump”. Một thẩm phán đă phán quyết việc chính quyền chiếm đoạt tài sản và thương hiệu của USIP là bất hợp pháp, vụ kiện vẫn đang chờ phúc thẩm. Nhưng dù tính pháp lư ra sao, bức ảnh ngày hôm đó vẫn nói lên một sự thật: Trump đứng phát biểu dưới tấm bảng mang tên ḿnh, trong một ṭa nhà vốn được xây để phục vụ ḥa b́nh, nay trở thành sân khấu tô hồng “di sản ḥa b́nh” cho cá nhân ông. Trước giờ ông bước ra, bản nhạc “Live and Let Die” – “Sống và để người khác chết” – được bật lên như một lời trớ trêu tàn nhẫn. Tự xưng là “kiến trúc sư ḥa b́nh”, nhưng bài nhạc nền lại là ca khúc cổ vũ cho triết lư sống bất cần, miễn ḿnh sống th́ kệ thế giới. Có lẽ đó là vô t́nh, có lẽ chỉ là playlist nhạc phổ thông. Nhưng với những ai c̣n nhớ những câu nói như “Somali là rác rưởi”, những lời đe dọa “trừng phạt tới mức tử h́nh” cho đối thủ chính trị, những kế hoạch ném bom mục tiêu trong lănh thổ Venezuela, th́ cái “vô t́nh” ấy nghe vẫn ám ảnh.
TRUMP THỰC SỰ GHÉT CHIẾN TRANH, HAY GHÉT… KHÔNG ĐƯỢC GHI CÔNG?
Công bằng mà nói, không phải mọi nỗ lực ḥa b́nh của Trump đều là rỗng tuếch. Trong một số hồ sơ, ông thực sự đă dùng sức nặng kinh tế, ngoại giao của Mỹ để ép các bên ngồi lại, tạm dừng đổ máu, cứu được sinh mạng người vô tội. Trong vài trường hợp, cái nh́n “từ trên cao” không quá ám ảnh bởi quá khứ, sẵn sàng bỏ qua những nghi thức ngoại giao cũ kỹ, giúp phá vỡ thế bế tắc. Chính v́ vậy, có người như Tổng thư kư NATO Mark Rutte mới nói Trump là “người duy nhất trên thế giới” có thể chấm dứt chiến tranh Ukraine – ít nhất là trên lư thuyết, theo kiểu “ép bên yếu phải nhượng bộ cho bên mạnh”. Vấn đề nằm ở chỗ: rất nhiều “thỏa thuận ḥa b́nh” mà Trump liệt kê – từ “giải quyết xong” tranh chấp dam giữa Ai Cập và Ethiopia, đến “ḥa giải” giữa Ấn Độ và Pakistan – thực chất chỉ là những mâu thuẫn ngoại giao, chứ không phải các cuộc chiến tranh toàn diện. Trong một số trường hợp, như Gaza, ông có vai tṛ quan trọng trong việc kéo các bên vào một lệnh ngừng bắn mong manh. Nhưng trong nhiều hồ sơ khác, chính các bên liên quan cũng nói thẳng rằng Trump đă phóng đại vai tṛ của ḿnh. Ngoài ra, không ít lần, ông t́m cách áp đặt thứ ḥa b́nh nghiêng hẳn về phía kẻ xâm lược – như với Nga ở Ukraine – miễn là có thể đứng lên tuyên bố “tôi đă chấm dứt chiến tranh này”. Ḥa b́nh, trong cách kể chuyện của Trump, thường không phải là một trật tự công bằng, mà là một tấm huy chương được đúc riêng cho cá nhân ông.
GIẢI THƯỞNG H̉A B̀NH FIFA VÀ CƠN NGHIỆN VINH QUANG CÁ NHÂN
Không được Ủy ban Nobel trao giải, Trump quay sang những sân chơi khác. Từ quỹ Nixon đến các tổ chức thân hữu, từ các hội thảo tới truyền h́nh, ở đâu cũng xuất hiện các danh hiệu kiểu “Kiến trúc sư Ḥa b́nh”, “Tổng thống Ḥa b́nh”. Giờ đến lượt FIFA – tổ chức vốn gây tranh căi không kém – nhảy vào. Chủ tịch Gianni Infantino, người xuất hiện dày đặc bên cạnh Trump từ Trung Đông đến Nhà Trắng, chủ tŕ lễ bốc thăm World Cup và trao… Giải Ḥa B́nh FIFA đầu tiên trong lịch sử. Không khó để đoán ai là cái tên đang được “nhắm tới”, khi Trump gọi Infantino là người đứng đầu “một môn thể thao rất nhỏ, ở đây gọi là soccer, ở kia gọi là football” với vẻ thân t́nh. Trong một thế giới mà bóng đá đă biến thành cỗ máy tiền bạc và quan hệ chính trị, một giải thưởng “Ḥa B́nh FIFA” có lẽ chỉ là mảnh ghép cuối cùng trong tham vọng xây dựng tượng đài cho “Tổng thống Ḥa B́nh” – bất chấp việc những đường biên giới thực sự vẫn đỏ lửa. Trong khi Trump nhận tràng pháo tay trong hội trường ấm áp, th́ ở Chong An Ma, ở Spin Boldak, ở vùng đồi rừng Congo, người lính vẫn nằm sấp dưới làn đạn, dân thường vẫn ôm con chạy vào trại tị nạn. Ḥa b́nh không phải là chữ khắc trên bảng hiệu “Donald J. Trump Institute of Peace”, cũng không phải là một chiếc cúp FIFA lấp lánh. Ḥa b́nh là chuyện từng khẩu pháo im tiếng, từng đứa trẻ không c̣n phải bỏ nhà mà đi, từng đường biên được vẽ lại bằng thỏa thuận công bằng, chứ không bằng sức ép hoặc một cú gọi điện để kịp giờ họp báo.
H̉A B̀NH KHÔNG PHẢI ĐẠO CỤ
“Ngừng bắn” không phải là tấm phông sân khấu để treo sau lưng một chính trị gia đang mơ về tượng Nobel. Biên giới Thái – Miên vẫn đỏ lửa, Pakistan – Afghanistan vẫn nă đạn, Rwanda – Congo vẫn chưa thật sự buông súng. Những chuyến bay, những lễ kư, những câu nói “một ngày vĩ đại cho ḥa b́nh thế giới” có thể ghi thêm một ḍng vào CV của bất kỳ lănh đạo nào, nhưng không thể thay thế được công việc âm thầm, gian khổ và dài hơi của những người phải xử lư tận gốc nguyên nhân chiến tranh: đất đai, tài nguyên, hận thù sắc tộc, biên giới vẽ từ thời đế quốc. Ḥa b́nh thật sự không có nhạc nền “Live and Let Die”. Nó không lộng lẫy trên bảng đèn LED, cũng không phải là vật trang trí trên mặt tiền một ṭa nhà được đổi tên vội vă. Ḥa b́nh là thứ mà nếu coi nó là đạo cụ, nó sẽ quay lại, rơi xuống, làm vỡ sân khấu – và đôi khi, kéo luôn cả khán giả xuống cùng. Trong thế giới này, người ta có thể gọi Trump là “Tổng thống Ḥa B́nh” bao nhiêu lần tùy ư. Nhưng ở các đường biên vẫn bốc khói, danh hiệu ấy nghe chừng chỉ là một tṛ châm biếm cay đắng mà thôi.
ORANGE
