Việt Nam là một đất nước có rất nhiều tiềm năng để có thể trở thành mãnh hổ. Nhưng chúng ta đã bỏ lỡ nhiều cơ hội để biến giấc mơ thành sự thật. Lý do nào khiến Việt Nam luôn không nắm bắt được những cơ hội.
Ông lý giải thế nào về tâm lý của người Việt, vốn luôn mạnh mẽ khi bị dồn vào chân tường, nhưng ngay sau đó, khi “Súng gươm vứt bỏ lại hiền như xưa”. Có phải đây là một trong những nguyên nhân neo giữ chúng ta lại, khiến chúng ta khó bứt phá lên như láng giềng xung quanh?
GS. TSKH. Trần Ngọc Thêm: Đúng vậy! Thực tiễn đã chứng minh, người Việt Nam luôn mạnh mẽ phi thường khi bị đẩy tới chân tường, khi bị rơi vào “bước đường cùng”.
Câu “Súng gươm vứt bỏ lại hiền như xưa” của nhà thơ Nguyễn Đình Thi đã lột tả rất đúng bản chất của con người Việt Nam! Khi cơn hoạn nạn qua đi, chúng ta luôn có xu hướng chui trở lại vào cái vỏ ốc của thế “ổn định”, trở lại là những con người dễ bằng lòng với thực tại, ngại thay đổi… Đây là biểu hiện mặt trái của văn hóa âm tính của người Việt, như tôi vẫn nói.
Công cuộc Đổi mới giai đoạn đầu của Việt Nam là cái đà rất tốt để tạo ra sức bật xa. Nếu chúng ta duy trì được tốc độ đó thì chắc chắn đã đi xa hơn rất nhiều, chưa biết chừng đã trở thành “mãnh hổ” đáng gờm trong số các con hổ trong khu vực rồi.
Trong lịch sử, dân tộc ta đã từng vài lần bỏ lỡ “cơ hội vàng”. Ví dụ, thời nhà Nguyễn, lúc đó chúng ta không thiếu những người theo kịp thời cuộc như Nguyễn Trường Tộ; vua Tự Đức nổi tiếng thông minh nhưng công cuộc cải cách thất bại. Là thế hệ con cháu, sẽ là vô phép nếu trách móc các bậc tổ tiên, song trách nhiệm của chúng ta là phải “giải mã” cho được các lực cản này để không lặp lại các bi kịch trên. Theo ông nguyên do từ đâu chúng ta cứ lặp lại những lựa chọn chưa đúng như vậy?
GS.TSKH. Trần Ngọc Thêm: Có không ít người cho rằng Nho giáo với tính bảo thủ là nguyên nhân dẫn đến bi kịch “bỏ lỡ cơ hội” trong lịch sử Việt Nam. Tôi thì cho là không phải.
Cùng chịu ảnh hưởng của Nho giáo, tại sao chỉ có Việt Nam đến nay đã trên một lần bỏ lỡ cơ hội, trong khi Nhật Bản lại canh tân được sớm thế? Tại sao ở chính cái nôi của Nho giáo là Trung Quốc, người ta cũng đã cải cách mạnh mẽ từ thời nhà Thanh?
Tại sao trên cùng một bán đảo mà Hàn Quốc thì hóa hổ, còn Triều Tiên thì chưa?
Với Việt Nam chúng ta, nếu không phải là do ảnh hưởng của Nho giáo thì do đâu?
GS.TSKH. Trần Ngọc Thêm: Việc Việt Nam đã bỏ lỡ các cơ hội cải cách càng không phải là do ảnh hưởng của Nho giáo mà cũng chính là do bản sắc văn hóa của mình, vốn ngược lại với phương Tây và rất khác với bản sắc văn hóa trung gian của khu vực Đông Bắc Á.
Văn hóa của chúng ta vốn lấy ổn định làm đầu khiến cho bất kỳ ai, mỗi khi đạt đến được một thành công nào đó, một sự ổn định nào đó thì đều chỉ muốn “dĩ hòa vi quý” để giữ lấy sự ổn định ấy, không muốn tiếp tục đổi mới để khỏi phải mạo hiểm hy sinh thành quả đã đạt được của mình.
Đây chính là lý do giải thích vì sao Nguyễn Ánh khi còn phải chống lại Tây Sơn thì hăng hái mở cửa, tích cực hướng về phương Tây, còn khi có được đất nước trong tay, trở thành Gia Long thì lại nhanh chóng chuyển sang chính sách ngược lại là bế quan tỏa cảng, xa lánh phương Tây, trở về lấy Nho giáo làm chỗ dựa. Cách sống này đã chi phối dẫn đến việc Vua Gia Long truyền ngôi cho con thứ là Minh Mạng, người sẽ ra sức đề cao Nho giáo và ra mặt chống lại phương Tây để giữ ổn định, chứ không phải cho hoàng tử Cảnh, người đã thấm đẫm ảnh hưởng phương Tây trong máu thịt, để có thể đưa đất nước phát triển.
Văn hóa của dân tộc trồng lúa nước thường hướng đến ổn định và sinh ra tính cộng đồng làng xã với một nền giáo dục khuyến khích tâm lý háo danh chứ không phải hiếu học, ưa làm theo người khác chứ không có bản lĩnh để suy nghĩ độc lập; sinh ra thói cào bằng, không chấp nhận người giỏi hơn mình, có tư tưởng tiến bộ hơn mình.
Tất cả những cái đó là lý do giải thích vì sao triều đình Minh Mạng, sau đó là Tự Đức, với những quan văn nặng nề tư tưởng Tống Nho hủ bại (mà ở Trung Quốc người ta đã vứt bỏ) luôn khăng khăng bài xích mọi ý tưởng Âu hóa và chống đối quyết liệt mọi sáng kiến cải cách. Và hệ quả là những đề xuất cải cách toàn diện, khoa học và tiến bộ thường không được tiếp thu.
Nhứng khảo cứu này đã lý giải cho câu hỏi, tại sao cơ hội thành “mãnh hổ” của Việt Nam hồi thế kỷ 18 – 19 đã bị bỏ qua.
Nhiều ý kiến cho rằng, nguyên nhân và động lực của canh tân, Đổi Mới ở Việt Nam luôn có động lực hoặc tác động cả từ bên trong lẫn bên ngoài, có đúng không ạ?
GS. TSKH. Trần Ngọc Thêm: Canh tân hay Đổi Mới, nếu là việc của mình, tự mình làm thì tất yếu phải có nhu cầu từ bên trong. Còn có nhất thiết phải có sự tác động của yếu tố bên ngoài vào thời điểm cải cách hay không thì, theo tôi, phụ thuộc vào ba nhân tố: Quan hệ với thế giới bên ngoài có chặt hay không, văn hóa thuộc loại âm tính hay dương tính và quốc gia mạnh hay yếu.
Một quốc gia mạnh mà có văn hóa dương tính thì có thể tiến hành cải cách theo ý mình vào bất kỳ lúc nào, bất kể quan hệ với thế giới bên ngoài ra sao. Một quốc gia yếu mà có văn hóa dương tính thì khó lòng tồn tại độc lập được lâu dài, sớm muộn thế nào cũng sẽ bị các quốc gia dương tính mạnh hơn đồng hóa.
Việt Nam chính là một quốc gia có xu hướng văn hóa âm tính.
Thử nhìn lại công cuộc Đổi Mới cách đây 30 năm. Tuy bên trong là do nền kinh tế rơi vào khủng hoảng trầm trọng, đời sống nhân dân xuống thấp đến mức không thể nào chịu nổi nhưng nếu trong bối cảnh đó mà không có tác động bên ngoài từ cuộc cải tổ (Perestroika) đang sôi sục của Gorbachop ở Liên Xô lúc bấy giờ thì có lẽ chúng ta cũng khó thành công như đã thấy.
Bên cạnh đó, sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu hồi đầu những năm 1990 cũng đã tác động ít nhiều đến sự quyết định đường hướng của chúng ta.
