Văn hóa an toàn điện hạt nhân - kỳ cuối An toàn - Lá chắn văn hóa

Tai nạn lò phản ứng hạt nhân Chernobyl tại Liên Xô (cũ), thảm họa thế giới trong lĩnh vực hạt nhân dân sự, xảy ra cách đây đúng 25 năm (ngày 26-4-1986) như thế nào? Bài học nào cho các quốc gia có kế hoạch phát triển điện hạt nhân hiện nay? Tiền Phong trân trọng giới thiệu bài viết của một chuyên gia điện hạt nhân người Việt từng làm việc tại Viện Bảo vệ & An toàn Hạt nhân Pháp. Sau đó là bài phỏng vấn về một khía cạnh rất mới: Văn hóa an toàn hạt nhân.

KỲ 1: Nhìn lại vụ Chernobyl

Nhà máy điện hạt nhân (NMĐHN) Chernobyl ở cách Kiev (thủ đô của Ukraine) 110 km, cách Chernobyl (có 12.500 dân) 15 km và cách Pripryat (thành phố mới để tiếp nhận gia đình nhân viên nhà máy, có 50.000 người) 3 km. Cơ sở nhà máy bao gồm 4 lò phản ứng đang hoạt động thuộc họ lò RBMK (*).

Tượng đài những người quả cảm tham gia dọn sạch môi trường phóng xạ (Nguồn: http://sv-timemachine.net/).

Tai nạn xảy ra trên lò mới nhất số 4, công suất 3.200 MW nhiệt, bắt đầu vận hành vào năm 1983. Sau tai nạn, việc thiết lập lại thật chính xác các hiện tượng hóa lý đã xảy ra rất khó khăn, nên sơ lược diễn biến dưới đây chỉ ghi lại các điều đã được công nhận chính thức.

Nắp lò bê tông 2.000 tấn bay lên 14 m

Ngày 25-4-1986, lúc 1 giờ 00, công suất lò bắt đầu được giảm để thực hiện một thử nghiệm về điện. Thử nghiệm nhằm xác minh, trong trường hợp mất điện lưới bên ngoài nhà máy, các hệ thống an toàn trong nhà máy vẫn có thể được tiếp tục cấp điện bằng một hệ thống máy phát dự phòng. Để thực hiện thử nghiệm, công suất lò phải được giảm xuống mức 700-1.000 MW nhiệt.

Đến nửa chừng thì Sở Phát điện yêu cầu nhà máy ngừng hạ công suất để tiếp tục cấp điện trở lại cho điện lưới. Nghĩa là, lò không còn ở trong điều kiện thử nghiệm như dự kiến nữa. Tuy nhiên, nhân viên điều hành không nhận thức được điều này và tiếp tục thử nghiệm. Sự thiếu hiểu biết của nhân viên khai thác về các vấn đề an toàn của lò đã đưa đến một loạt trục trặc sau đó.

Ngày 26-4-1986, lúc 1 giờ 23 phút 40 giây, các tính toán cho thấy công suất tức thời của lò phản ứng đã tăng lên 100 lần giá trị danh định trong có bốn giây... Các nhân viên vận hành nghe thấy hai tiếng nổ liên tiếp, lần nổ thứ hai mạnh hơn lần thứ nhất, làm tung lên cao 14 m tấm bê tông nắp lò (nặng 2.000 tấn) và đưa đến sự phá hủy các cấu trúc thượng tầng của tòa nhà lò.

Nhiên liệu, thành phần tâm lò và các cơ cấu bị phóng lên mái của các tòa nhà kế cận và rơi xuống đất, gây phát tán vật liệu phóng xạ qui mô lớn ra môi trường. Các mảnh vỡ của tâm lò tạo nên 30 đám cháy trên các mái nhà gần đó (phòng máy và phần còn lại của nhà lò phản ứng). Những đám cháy, thông qua các ống dẫn cáp, cũng đe dọa lò phản ứng số 3.

Mau lẹ dập lửa

Đội cứu hỏa trong nhà máy cùng các đội từ Pripyat và Chernobyl tác nghiệp rất nhanh, với 14 lính cứu hoả trong bốn phút và 250 lính trong 95 phút sau khi tai nạn xảy ra. Tất cả các ngọn lửa đều bị dập tắt lúc 4 giờ 50 phút, ngày 26-4.

Các nhân viên cứu hỏa không được trang bị đủ để chống nhiễm xạ và bỏng. 28 người trong số họ chết mấy ngày sau đó. Hai người khác có mặt ở tấm bê tông trên lò chết ngay vì bỏng và vì đa chấn thương.
Nước được bơm rất nhanh vào tâm lò để làm nguội và ngăn ngừa cháy than graphite, nhưng không có kết quả. 20 giờ sau, hỗn hợp khí carbon oxide (CO) và hydro (sinh ra từ tác động của hơi nước trên than graphite và zirconi) nổ trong không khí. Một ngọn lửa bốc lên cao 50 m, phóng vật liệu phóng xạ tới độ cao 1.500 m.

Sàn bê tông dày 1,8 m bị ăn mòn 1 m

Một phần của tâm lò sụp đổ. Các mảnh vụn từ nhiên liệu và than graphite tràn xuống sàn bê tông ở dưới. Sàn dày 1,8 m bị ăn mòn tới 1 m. Để ngăn cháy tâm lò và thải phóng xạ, 5.000 tấn vật liệu hỗn hợp (cát, bo (B), đất sét, bột đá dolomite, chì) được thả từ 1.800 chuyến bay trực thăng liên tục nửa tháng, từ ngày 27-4 đến ngày 10-5. Do tầm nhìn hạn chế và mức độ phóng xạ rất cao không cho phép tới gần, họ phải thả áng chừng theo hướng của các lỗ thủng, thậm chí thả ngay trên các mái nhà bốc cháy.

Do thả không chính xác, tâm lò chỉ được lấp một phần và than graphite vẫn tiếp tục cháy. Tâm lò lại nóng lên do công suất dư không được tải đi. Từ ngày 2-5 đến ngày 5-5, việc thải sản phẩm phân hạch tăng lên. Một phần của vật liệu thả xuống trộn với chất phóng xạ uranium thành chất “xỉ gắn kết” (corium) trong tâm lò. Đấy là một loại dung nham phức hợp các chất hóa học ổn định. Sự phân bố của nó giữa các tầng nền và các phần trên của lò phản ứng không được biết rõ.

Từ tháng 5 đến tháng 11, một kết cấu bê tông 300.000 tấn (quách tang lò phản ứng) được xây để cách li lò số 4. Độ bền của quách rất thấp do điều kiện khó khăn lúc xây dựng. Vì vậy, một vỏ bao thêm đã được dự trù từ năm 1990. Nhiều công trình cũng được thực hiện vào năm 1995 để hạn chế nước mưa thấm qua.

Pripriat, thành phố cách Chernobyl 3km không có người ở.

Tẩy độc, sơ tán dân

Xây quách tang mới cho Chernobyl Các quốc gia và tổ chức quốc tế vừa cam kết hôm 19-4 một khoản tài trợ trị giá 785 triệu USD, cùng với phần đóng góp 41 triệu USD của Ukraine, để xây một vỏ bọc mới cho nhà máy điện hạt nhân Chernobyl. Vỏ bọc này sẽ nom giống một quách tang khổng lồ, được lắp đặt cạnh tòa nhà lò phản ứng rồi trùm lên tòa nhà bằng việc cho trượt theo một hệ thống đường ray. Quách tang sẽ có tuổi thọ 100 năm và dự kiến được lắp đặt năm 2015. 100 năm là khoảng thời gian lò phản ứng được phép dỡ bỏ.

Trước tầm rộng lớn của công tác và cần phải giảm thiểu liều cá nhân, chính quyền đã kêu gọi một số lượng rất lớn nhân viên quân sự hoặc dân sự tình nguyện thay phiên nhau làm sạch môi trường trong năm năm, từ 1986 đến 1990. Khoảng 600.000 người tham gia cuộc thanh lí này. Họ có nhiệm vụ xây dựng quách lò, tẩy xạ các cơ sở và các đường giao thông, lưu trữ chất thải, xây dựng các đập nước và nhà ở mới cách 50 km cho nhân viên của ba lò còn lại (vẫn hoạt động). Trong số những người tham gia chương trình làm sạch ấy, 35.000 người đã chết và 95.000 bị tàn tật.

Tối 26-4, mức bức xạ lên tới 10 mSv/h ở Pripyat, trong khi giới hạn bức xạ cho phép trên toàn bộ cơ thể người là 1 mSv/năm. Tuy nhiên, không ai biết và vẫn chưa có chỉ thị nào cho dân chúng.
Nhà chức trách chỉ nhận ra mức độ nghiêm trọng vào khoảng 22 giờ cùng ngày, sau khi một phái đoàn của Moskva tới nơi. Quyết định sơ tán đã được đưa ra ngay trong đêm và 1.200 xe ca được sử dụng cho việc này.

Giữa trưa 27-4, dân chúng ở Pripyat được đài phát thanh thông báo sơ tán, từ 14 giờ tới 17 giờ, đến một quận cách đó khoảng 50km. Họ định cư tại đó cho tới cuối tháng 8-1986, trước khi được chuyển đến thủ đô Kiev.
Từ ngày 2-5 đến cuối tháng 8, tổng cộng 116 ngàn người (sống ở Ukraine, Belarus và Nga, trong vòng bán kính 30km quanh cơ sở) đã được sơ tán.

Truyền thông

Các cấp ở địa phương không nắm bắt được ngay lập tức tầm quan trọng của thảm họa. Đến 4 giờ ngày 26-4, giám đốc nhà máy mới gọi điện cho Bộ Năng lượng nói rằng tâm lò phản ứng có thể không bị hư hại. Việc hoài nghi tính chất nghiêm trọng của tai nạn đã làm trì hoãn các quyết định cần thiết.

Tổng thống Gorbachev chỉ được chính thức thông báo vào ngày 27-4. Với sự đồng ý của Bộ Chính trị, phải nhờ đến Cơ quan An ninh Liên bang (KGB), ông mới có thông tin đáng tin cậy. Ngày 14-5, ông mới công bố trên đài truyền hình quốc gia về mức độ nghiêm trọng của thảm họa.

Sáng 28-4, mức độ bất thường của phóng xạ được nhận thấy trong nhà máy điện hạt nhân Forsmark ở Thụy Điển, dẫn đến lệnh di tản lập tức toàn bộ cơ sở vì họ sợ bị rò rỉ phóng xạ bên trong nhà máy này. Nhưng các khảo sát ban đầu xác nhận nhiễm xạ đến từ phía đông, bên ngoài nhà máy Thuỵ Điển. Chiều cùng ngày, Hãng tin Pháp AFP thông báo sự việc này.

Thiệt hại về người

Hơn 35.000 người chết, trên 5 triệu người nhiễm bức xạ, trong đó 500 trường hợp bị bệnh bạch cầu và 6.000 trường hợp ung thư, nhất là ung thư tuyến giáp ở trẻ em. Đấy là chưa kể việc di tản gấp rút 116.000 người và sự nhiễm xạ lâu dài trong các khu vực rộng lớn của các vùng lãnh thổ thuộc các nước cộng hòa Ukraine, Belarus và Nga.
Cũng không thể bỏ qua sự kiện Valery Legassov, một quan chức cấp cao của Liên Xô phụ trách về hạt nhân, tự tử ngày 27-4-1988 sau khi biết rõ cách xử trí tai nạn của các nhà chức trách. Bài viết của ông (Bổn phận của tôi là phải nói ra) được đăng trên nhật báo Pravda (Sự thật) ngày 20-5-1988.

Còn nữa

TS Tô Lệ Hằng
Cựu chuyên viên Viện Bảo vệ & An toàn Hạt nhân Pháp

-----------------------------

(*) Chữ viết tắt tên kiểu lò phản ứng của Nga. Loại lò RBMK có đặc điểm uranium được làm giàu ít, làm chậm neutron bằng than graphite, tải nhiệt bởi nước sôi trong ống nhiên liệu.

Hồi tưởng tai nạn lò phản ứng hạt nhân Chernobyl tại Liên Xô (cũ). Xảy ra cách đây tròn 25 năm, ngày 26-4-1986, PV Tiền Phong có cuộc trao đổi với TS. Tô Lệ Hằng (ảnh), cựu chuyên viên Viện Bảo vệ&An toàn Hạt nhân Pháp, về một khía cạnh rất mới – Văn hóa An toàn Hạt nhân.

Tượng đài những đụn nấm phóng xạ.

Không nên hoảng hốt

Thưa bà, đánh dấu 25 năm xảy ra thảm họa Chernobyl, điều khiến bà suy nghĩ nhất là gì?
TS Tô Lệ Hằng: Mặc dù nhiều cải tiến dựa trên các bài học từ Chernobyl đã được thực hiện trong thế giới hạt nhân từ 25 năm nay, thảm hoạ này vẫn mang đến cho các quốc gia bắt đầu xây dựng điện hạt nhân nhiều lý do và đề tài để nghiên cứu. Tôi nghĩ về cái gọi là Văn hóa An toàn.

Một lĩnh vực đầy yếu tố kỹ thuật cao, đề cập văn hóa liệu có khiên cưỡng?
Kỹ thuật càng phát triển mà thiếu nền tảng văn hóa thì kỹ thuật đó sẽ giáng trả lại con người. Không phải ngẫu nhiên, các cường quốc công nghệ ngày càng chú trọng bồi đắp và củng cố văn hóa để họ có thể đạt được các đỉnh cao khoa học mới.

Phải chăng, có điều gì cần khuyến nghị, thưa bà?

“Văn Hóa An Toàn” không phải là cụm từ do tôi nghĩ ra mà là một thuật ngữ quốc tế. Thuật ngữ ấy là đầu đề của một văn bản quốc tế do Cơ quan Năng Lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) lập vào năm 1991, đúng năm năm sau thảm họa Chernobyl. Điều đáng chú ý là văn bản ấy, cùng hàng loạt văn bản khác, hoàn toàn không phải là lời kêu gọi e ngại điện hạt nhân mà là các bài học để cải tổ.

Sao không nói một cách đơn giản là rút kinh nghiệm?

Nếu chỉ đơn thuần rút kinh nghiệm, thường dễ đổ lỗi cho công nghệ. Song bài học lớn nhất ở Chernobyl không phải ở chỗ nó giúp chỉ ra các khiếm khuyết kỹ thuật mà là lỗ hổng về văn hóa hay, nói một cách cụ thể là, Văn hóa An toàn.
Văn hóa An toàn phải được học ngay từ trước khi lên kế hoạch xây dựng, từ trước khi chọn công nghệ hay địa điểm.

Do tính chất nguy hiểm của tai nạn, nhà máy điện hạt nhân Fukushima ngày 11-3 vừa qua được liệt vào nấc thang 7 cao nhất, ngang với tai nạn Chernobyl. Song có lẽ nhờ có Văn hóa An toàn, về cơ bản, Nhật Bản không bị thiệt hại nhân mạng thê thảm như Chernobyl. Cần phải khẳng định: Đừng vì tai nạn Fukushima mà hốt hoảng, mà vơ đũa cả nắm, để rồi khăng khăng quay lưng với công nghệ điện hạt nhân.
Đương nhiên, thành thật mà nói, phải chờ tai nạn Fukushima kết thúc, mới có thể công bố chính xác diễn biến của tai nạn cùng với lý do việc xử lý của Nhật Bản trong mỗi giai đoạn.

Lúc đó, các chuyên gia Nhật (và cộng đồng điện hạt nhân) mới rút được bài học kinh nghiệm để nhận định những sơ suất (nếu có) và cải tiến vấn đề an toàn của nhà máy điện hạt nhân, nhất là trên phương diện chống cự với các thiên tai dồn dập và có cường độ lớn. Văn hóa An toàn sau sự kiện Fukushima chắc sẽ được điều chỉnh và tiếp tục hoàn thiện.

Trạm kiểm soát cách lò số 4 30 km, người không phận sự miễn vào.

Trước Chernobyl, chưa có Văn hóa an toàn hạt nhân

Ý bà muốn nói sự cố Chernobyl là do Văn hóa An toàn chưa được coi trọng ?

Tuyệt đối xin bỏ hai chữ “Sự cố” khi đề cập đến vụ Chernobyl, kể cả khi đề cập đến các vụ Fukushima ở Nhật mới đây cũng như vụ Three Mile Island ở Mỹ hơn 30 năm trước.

Trong Thang Sự kiện Hạt nhân Quốc tế (viết tắt tiếng Anh là INES) dùng để chỉ mức độ nghiêm trọng của các sự việc bất ngờ xẩy ra trong các cơ sở hạt nhân hiện nay, có tất cả bảy nấc. Từ nấc 1 (thấp nhất) - sự việc bất thường “vượt ra khỏi điều kiện cho phép vận hành”, cho đến nấc 7 - khi có “lan thải phóng xạ nguy hại đến sức khỏe và môi trường”.

Trong khi chờ đợi một cơ quan chính thức của Việt Nam thống nhất danh từ điện hạt nhân, TS Vũ Hải Long và tôi (trong cuốn Thuật ngữ Công nghệ Điện Hạt nhân năm 2008) đã chọn lối gọi quốc tế sau đây để phân biệt các nấc đó. Nấc 1 là sự cố; các nấc 2 và 3 là trục trặc. Từ nấc thứ 4 trở lên phải gọi là tai nạn bởi đã gây thiệt hại lớn về người và vật chất rồi.

Trở lại câu chuyện Văn hóa An toàn, bài học đau xót nhất ở chỗ đó chứ không phải vì công nghệ. Công nghệ Chernobyl thiếu an toàn là một chuyện. Nhưng vì không có Văn hóa An toàn nên tất cả các cơ hội để khắc phục sự thiếu an toàn của lò phản ứng trước khi xảy ra thảm họa đều bị bỏ qua.

Nhà nước Xô Viết năm năm sau thảm họa đã công nhận điều này. Bằng chứng, đến năm 1991, Ủy ban Nhà nước về An toàn Hạt nhân của Liên Xô tuyên bố về các lỗi trong thiết kế của Chernobyl 4 và của các lò phản ứng RBMK (*) nói chung.

Ủy ban nhận định mức độ nghiêm trọng của vụ tai nạn là do sự “thiếu hiểu biết” của cấp lãnh đạo khoa học về khiếm khuyết trong công nghệ mà trước đó họ không thừa nhận, mà cụ thể là về hiệu ứng của chuẩn độ hơi nước trên độ phản ứng trong tâm lò. Các nhà vận hành khai thác lò phản ứng bị kết án tù trước đó, nhờ sự thừa nhận này của cấp trên, đã được xóa án.

Bà có thể nói cụ thể hơn về ví dụ này?

Trước đó, khoảng tháng 8-1986, tại một cuộc họp đặc biệt của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), đại diện Liên Xô ông Legassov cung cấp thông tin đầu tiên về tai nạn. Chủ yếu ông đổ tội cho các lỗi lầm về vận hành khai thác như không tuân thủ điều kiện hoạt động dự kiến và vi phạm các quy tắc an toàn. Giám đốc Nhà máy và Kỹ sư Trưởng Phòng Điều khiển đã bị kết án và phạt tù.

TS Tô Lệ Hằng, cựu chuyên viên Viện Bảo vệ & An toàn Hạt nhân Pháp

Thiếu Văn hóa an toàn điện hạt nhân, phân tích điển hình

Tình hình hồi đó thế nào, thưa bà?

Thiếu Văn hóa An toàn hạt nhân đã xảy ra ở cả cấp quốc gia lẫn địa phương. Ở cấp độ địa phương, có thể kể đến ba nguyên nhân chính như các liên quan của thử nghiệm với vấn đề an toàn không được khảo sát trước bởi nhóm an toàn tại nhà máy; cơ quan quyết định ít có hiệu lực và không đủ khả năng để chống lại các áp lực chỉ có lợi cho sản xuất điện năng; và sự thiếu hiểu biết của nhân viên khai thác về các vấn đề an toàn của nhà máy.

Ở cấp độ quốc gia, có thể chỉ ra năm nguyên nhân chính. Thứ nhất, đã xảy ra tình trạng nghiên cứu nghèo nàn về an toàn, rất ít khảo sát vật lý lò phản ứng liên quan đến cách hoạt động của lò phản ứng. Thứ hai, chất lượng thấp của các phương thức và chỉ thị đã đặt nhóm khai thác trước các suy diễn khó khăn.

Thứ ba, trong nhiều năm, Bộ Năng lượng của Liên Xô đã để cho khai thác các lò phản ứng RBMK với các bất ổn định vật lý neutron, không để ý đến các tín hiệu bất thường và để lặp đi lặp lại các bất thường đó từ các hệ an toàn trở đi. Họ cũng không đòi hỏi mở rộng điều tra ở các tình trạng khẩn cấp.

Thứ tư, trao đổi thông tin quan trọng về an toàn không thích đáng và vô hiệu quả giữa các nhà khai thác với nhau, cũng như giữa các nhà khai thác với nhà thiết kế. Chẳng hạn, hiệu ứng dương đã được quan sát vào năm 1983 ở một nhà máy điện hạt nhân khác tên là Ignalina của Liên Xô hồi đó.

Hiệu ứng dương là hiện tượng các thanh điều khiển khi rơi xuống đáng lẽ để dập tắt lò thì, do có than graphite ở ngay phía đầu, lại làm chậm neutron và làm tăng phản ứng dây chuyền hạt nhân, dẫn đến làm nổ lò.
Văn phòng khảo cứu của các lò phản ứng RBMK từng truyền tin cho các nhà máy khác và chỉ ra rằng thiết kế này sẽ được sửa đổi để giải quyết vấn đề. Tuy vậy, văn phòng này không thay đổi thiết kế như đã hứa. Các đề nghị sửa đổi phương thức khai thác nhà máy không được thông qua. Họ không tin vào hậu quả nghiêm trọng do tăng độ phản ứng khi thanh điều khiển rơi vào tâm lò. Cuối cùng, điều này đã xảy ra, dẫn đến tai nạn ở Chernobyl 4.

Thứ năm, người ta đã bỏ qua các phản hồi kinh nghiệm. Một tai nạn vào năm 1975 tại Leningrad 1 (được coi như là tiền thân của Chernobyl 4) và một trục trặc nứt vỏ thanh nhiên liệu ở Chernobyl 1 vào năm 1982 cho thấy nhiều điểm yếu nghiêm trọng trong các đặc trưng và vận hành của các lò RBMK. Nhưng các bài học này đã được giữ kín.

(Còn nữa)

Quốc Dũng (thực hiện)

______

(*) Chữ viết tắt tên kiểu lò phản ứng của Nga. Loại lò RBMK có đặc điểm Uranium được làm giàu ít, làm giàu chậm neutron bằng than graphite, tải nhiệt bởi nước sôi trong ống nhiên liệu.

Lối thoát duy nhất để điện hạt nhân nhận được sự tin tưởng của xã hội là tôn trọng và củng cố Văn hóa An toàn ở tất cả các khâu. PV Tiền Phong tiếptục phỏng vấn TS Tô Lệ Hằng về chủ đề Văn hóa an toàn hạt nhân - nhân dịp tròn 25 năm tai nạn lò phản ứng hạt nhân Chernobyl (26-4-1986).

Lối vào gần lò phản ứng của Chernobyl

Thiết kế và vận hành nhà máy Chernobyl mất an toàn như thế nào, thưa bà?
Thiết kế của lò đã được phê chuẩn nhưng không tuân thủ tiêu chuẩn an toàn có hiệu lực tại Liên Xô ngay lúc xây lò. Thậm chí, nó còn bao gồm một số đặc tính nguy hiểm. Thí dụ, sự bất ổn định của lò phản ứng, tình trạng ít tự động hóa các động tác bảo vệ, thiếu nhà che chắn lò có hiệu quả, và sự khắc phục nhược điểm của các thanh điều khiển lò phản ứng.
Vận hành lò cũng có sai lầm. Chẳng hạn, trước khi bắt đầu thử nghiệm, nhân viên đã cho lò chạy ở trạng thái không bền vững (công suất thấp dưới 700 MW nhiệt và dưới 30 thanh điều khiển trong tâm lò), một trạng thái vốn không được phép trong các phương thức vận hành. Rồi lại vi phạm về các chỉ thị an toàn liên quan đến số lượng các thanh điều khiển được phép thả rơi vào tâm lò phản ứng. Thêm nữa là việc ức chế các dập lò khẩn cấp khi có báo động mức nước thấp quá mức cho phép hay khi có báo động áp suất hơi nước trong bình phân cách đến ngưỡng nguy hiểm.

Văn hoá An toàn ra đời

Vậy bài học Văn hoá An toàn bắt đầu ra sao?
Trên phương diện quốc tế, một cuộc thảo luận bắt đầu dưới sự bảo trợ của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) từ tháng 8-1986. Cụm từ văn hoá an toàn xuất hiện lần đầu tiên năm 1987. Sau đó Nhóm Tư vấn Quốc tế cho An toàn Hạt nhân (INSAG) công bố một số văn bản liên quan tới an toàn hạt nhân theo thứ tự, năm 1990 cho “Nguyên tắc cơ bản An toàn cho Nhà máy điện Hạt nhân”, năm 1991 cho “Văn hóa An toàn”, năm 1993 “An toàn của Năng lượng Hạt nhân” , và năm 1997 cho “Phòng thủ theo Chiều sâu”.

Làm việc lâu năm ở Pháp, bà thấy nước này tiếp thu kinh nghiệm Chernobyl thế nào?
Về thiết kế, họ tìm kiếm toàn bộ các khả năng của tai nạn do độ phản ứng trong tất cả các loại lò. Đối với các thế hệ tiếp theo của lò PWR (lò nước áp lực), có quy định mới nhằm đảm bảo sự làm nguội một tâm lò nóng chảy và đảm bảo tính toàn vẹn dài hạn của các tòa nhà che chắn lò.
Về khảo sát kết quả các tai nạn, họ thiết lập thêm một nấc thang mức độ nghiêm trọng và sau đó được dùng để xây dựng Thang Sự kiện Hạt nhân Quốc tế (INES). Ngoài ra họ hướng các tiêu chuẩn lựa chọn các trục trặc ảnh hưởng đến an toàn về trục trặc tiền thân và hậu quả tiềm tàng.
Sau cùng, trong trường hợp xảy ra tai nạn nghiêm trọng, họ lập kế hoạch phân phát iodine cho những người ở gần nhà máy. Ngoài ra họ cũng chú trọng thêm vào các Kế hoạch Khẩn cấp Nội bộ (PUI) cùng với các Kế hoạch Tác động Đặc biệt (PPI), nhất là việc hợp thức hóa chúng qua thực hành.

PUI được áp dụng bên trong các cơ sở hạt nhân và thuộc trách nhiệm của nhà khai thác. Các nhiệm vụ chính gồm điều khiển và bảo toàn cơ sở, cứu trợ người bị thương trong cơ sở, bảo vệ nhân viên trong cơ sở, và báo động và thông tin cho chính quyền. Còn PPI được tổ chức dưới trách nhiệm của các tỉnh trưởng, bao gồm kế hoạch cứu hộ để bảo vệ dân cư và môi trường bên ngoài cơ sở.
Đặc biệt, để giảm thiểu nguy cơ che giấu, ém nhẹm thông tin, người ta tìm cách nâng cao chất lượng thông tin công cộng bằng cách tăng cường vai trò của các Ủy ban Thông tin Địa phương (CLI) để đảm bảo tôn trọng minh bạch, có cơ chế khuyến khích công dân liên lạc với CLI.

Họ còn thành lập các nhóm công tác về việc phổ biến thông tin năng lượng hạt nhân và các nguy cơ của nó. Các điều lệ của Cơ quan An toàn Hạt nhân (ASN) và Viện Bảo vệ & An toàn Hạt nhân (IPSN) (chuyên gia kỹ thuật hỗ trợ ASN) cũng được sửa đổi để giúp các cơ quan này được độc lập hơn đối với chính phủ và quyền lợi công nghiệp khi thi hành nhiệm vụ.

Quách tang cho lò phản ứng số 4.

Áp dụng Văn hóa An toàn thế nào

Lò phản ứng đầu tiên AES Obninsk-RBMK bắt đầu cấp điện ngày 27-6-1954 tại Liên Xô. Đã có 32 năm kinh nghiệm hoạt động với NMĐHN, mà thảm họa Chernobyl vẫn xảy ra vào ngày 26-4-1986. Điều này cho thấy rõ sự cần thiết phải thường xuyên cảnh giác trong việc vận hành nhà máy điện hạt nhân. Cách khiến chúng ta luôn ở trong trạng thái cảnh giác, thức tỉnh một cách tích cực, chính là thấm nhuần văn hóa an toàn.

Nhưng trước thảm họa Chernobyl, cũng xảy ra một tai nạn điện hạt nhân tại Mỹ khá nghiêm trọng?
Không ai bỏ qua bài học đó. Ngày 28-3-1979, các trục trặc khai thác của lò PWR số 2 (900MW điện) tại Nhà máy Đảo Ba Dặm (Three Mile Island) của Hoa Kỳ đã dẫn tới sự nóng chảy của tâm lò. Có điều, nhà che chắn ở đấy đã hoàn thành phận sự của nó.

Phóng xạ thải ra môi trường rất hạn chế. Những người bị chiếu xạ nhiều nhất vẫn ít hơn 1 mSv, trong khi giới hạn bức xạ cho phép trên toàn bộ cơ thể cho công chúng là 1 mSv/năm. Tai nạn này chỉ được xếp vào bậc 5 của INES mà thôi.

Trong đó, với tai nạn Chernobyl, ngay tối hôm xảy ra tai nạn, 26-4-1986, mức bức xạ ở Pripyat, cách nhà máy Chernobyl ba cây số, lên tới 10 mSv/h, gấp khoảng 100 ngàn lần tiêu chuẩn cho phép. Pripryat là thành phố mới để tiếp nhận gia đình nhân viên nhà máy với 50.000 nhân khẩu.
Nếu tai nạn ở Đảo Ba Dặm làm nổi bật tầm quan trọng của các lỗi vận hành thì thảm họa Chernobyl cho thấy sự cần thiết của một nền Văn hóa An toàn. Nền văn hóa này cần được áp dụng cho mọi giới trong chu trình công nghệ hạt nhân, kể từ thiết kế, xây dựng, khai thác đến kiểm tra an toàn.

Tại Pháp, thiết kế của các lò PWR khác hẳn với Chernobyl 4. Hơn nữa, mức độ an toàn (các phương thức, điều khiển khai thác, bổ sung đường lối phòng thủ) cũng như đào tạo nhân viên và tổ chức công việc đã được hưởng kết quả bài học của tai nạn Đảo Ba Dặm.

Các cải tiến chủ yếu từ kinh nghiệm Chernobyl không chỉ là cải tiến chất lượng quản lý sau tai nạn để hạn chế hậu quả. Như tôi nói ở trên, Chernobyl còn khiến người ta hiểu được cái giá phải trả nếu không tăng tính minh bạch và chất lượng thông tin công cộng.

Một nhà máy hạt nhân ở Pháp.

Sau Chernobyl, Pháp cũng tăng cường mạng lưới đo liên tục phóng xạ trên quy mô toàn quốc cũng như chuẩn bị các phương tiện hữu hiệu để trợ giúp nạn nhân sơ tán cùng với kế hoạch khử xạ các khu vực có diện tích lớn.
Đảo Ba Dặm đã chứng minh kết quả tính toán về hiện tượng nóng chảy tâm lò. Tai nạn này là một tổn hại kinh tế cho nhà khai thác, nhưng còn có thể chấp nhận được cho con người vì không có liều lượng hấp thụ nào vượt quá giới hạn quy định cho phép.

Còn Chernobyl đã chuyển đổi các công thức lý thuyết thải sản phẩm phân hạch và các biểu đồ phát tán trong khí quyển thành bi kịch của con người trong thời gian dài. Chernobyl đã gây ra sự phản đối điện hạt nhân của nhân dân các nước láng giềng như Đức và Thụy Điển cùng những cuộc tranh luận kịch liệt giữa các chuyên gia.

Lối thoát duy nhất để điện hạt nhân nhận được sự tin tưởng của xã hội chính là tôn trọng và củng cố nền Văn hóa An toàn, ứng xứ với điện hạt nhân một cách có văn hóa ở tất cả các khâu.

Cám ơn bà.

Từ sợi chỉ đỏ Văn hóa An toàn, còn dẫn đến việc thành lập: * Các bậc thang xếp hạng mang tên Thang Sự kiện Hạt nhân Quốc tế (INES). INES được xác định từ các bậc cảnh báo của Pháp lập ra sau thảm họa Chernobyl. Hệ thống có bẩy bậc, từ bậc 1 (tương ứng với một bất thường đơn giản mà không có hậu quả gì về an toàn) tới bậc 7 (mức lan thải phóng xạ tai hại lớn cho sức khoẻ và môi trường). * Một hệ thống báo cáo các trục trặc (IRS) cung cấp thông tin hỗ tương ở cấp độ quốc tế. * Một hiệp định quốc tế về mức độ nhiễm xạ của hàng hóa thực phẩm trong thương mại quốc tế; * Một hiệp định trong Cộng đồng Âu châu (EU) về thông tin nhanh chóng về tai nạn hạt nhân và hỗ trợ khẩn cấp trong trường hợp phóng xạ từ nước này sang nước khác. * Hội Thế giới các Nhà Khai thác Hạt nhân. Hội đã phát triển Văn hóa An toàn thành Văn hóa An toàn Tổng quát.

TS Tô Lệ Hằng
Cựu chuyên viên Viện Bảo vệ & An toàn Hạt nhân Pháp
Quốc Dũng thực hiện