Khi Nhà Trắng tung ra “kế hoạch hoà bình 28 điểm” cho Ukraine, nhiều người ở Washington gọi đó là cú đột phá lịch sử. Nhưng ở Kyiv, âm hưởng lại rất khác: hoài nghi, bất an và cảm giác bị dồn vào thế phải lựa chọn giữa chủ quyền và sự bảo trợ của Mỹ.
Trong lúc các phái đoàn đi – về giữa Geneva và thủ đô Ukraine, một câu hỏi lởn vởn trong đầu nhiều người Ukraine: liệu đây có thực sự là cánh cửa dẫn tới hoà bình, hay chỉ là một chiếc bẫy tinh vi khiến đất nước họ bước vào một dạng lệ thuộc mới?
“Không mấy ai tin đây là kế hoạch chấm dứt chiến tranh”
Andriy Zagorodnyuk – cựu Bộ trưởng Quốc phòng Ukraine, nay là cố vấn cho chính phủ – tóm lược tâm trạng chung của xã hội bằng một câu lạnh lùng: “Tôi khó mà diễn tả hết mức độ hoài nghi của người Ukraine đối với bản kế hoạch này. Gần như không ai coi nó là thứ thực sự có thể giúp chấm dứt chiến tranh”.
Theo ông, không chỉ nội dung, mà cả cách Mỹ “giới thiệu” kế hoạch đã gây phản cảm: đi kèm bản đề xuất là những lời đe doạ nếu Kyiv không ký, như việc có thể mất hỗ trợ quân sự, mất chia sẻ tình báo. “Anh không làm vậy với một kế hoạch tốt. Người ta không dùng đe doạ để bán một bản hoà ước đúng nghĩa,” Zagorodnyuk nói.
Trong mắt ông, bản đề xuất “không hề giới hạn Nga, mà giới hạn Ukraine” – từ quy mô quân đội cho đến không gian chính trị và ngoại giao. Nó như đang dựng sẵn “sân khấu cho một cuộc xâm lược lần thứ hai, thậm chí với cơ hội thành công còn lớn hơn”.
Ông thường xuyên làm việc với quân đội và nói thẳng: “Trong hàng ngũ quân nhân, chẳng có chút tinh thần nào dành cho kế hoạch 28 điểm”.
Sau cuộc gặp thảm hoạ ở Phòng Bầu dục
Điểm ngoặt ngoại giao quan trọng diễn ra sau cuộc gặp bị coi là “thảm hoạ” giữa Tổng thống Donald Trump và Volodymyr Zelensky ở Phòng Bầu dục vào cuối tháng Hai.
Trước đó, Zelensky vốn rất dè dặt với các đề nghị ngừng bắn, vì ông hiểu chúng thường bị Nga lợi dụng để củng cố lực lượng rồi lại tấn công. Nhưng sau cú sốc ngoại giao với Washington, Kyiv và châu Âu đã cố “làm lại bài toán”, thống nhất một trật tự mới: ngừng bắn trước, rồi mới nói chuyện hoà bình.
Ở Brussels, London, Paris, người ta bàn với nhau: trước hết phải buộc tiếng súng im, sau đó mới bàn tới lãnh thổ, an ninh, tương lai Donbas và Crimea. Đó là cách duy nhất để Ukraine không bị ép ký trong khi bom vẫn nổ trên đầu dân mình.
Nhưng đến khi bản kế hoạch 28 điểm của đặc phái viên Steve Witkoff xuất hiện, mọi thứ bị đảo ngược. Từ “ceasefire” – ngừng bắn – bị đẩy xuống tận… điểm thứ 28, vị trí cuối cùng trong tài liệu. Trước đó là cả một chuỗi điều khoản về lãnh thổ, NATO, giới hạn quân đội Ukraine.
Nói cách khác: trong bản kế hoạch ấy, Zelensky phải ký chấp nhận mất phần lớn Donbas, công nhận thực tế mới ở Crimea, chấp nhận trần quân số… rồi mới được hứa hẹn đến chuyện súng đạn tạm ngưng.
Hai bản kế hoạch, hai cách hiểu về “hoà bình”
Chính vì thế mà kế hoạch của Trump bị nhiều người coi là quá thiên lệch về phía Moscow. Trong bản nháp do Mỹ soạn:
– Luhansk, Donetsk và Crimea bị chiếm đóng được công nhận de facto là thuộc Nga, kể cả bởi Hoa Kỳ.
– Kherson và Zaporizhzhia được “đóng băng” dọc theo đường chiến tuyến hiện tại.
– Ukraine phải từ bỏ quyền gia nhập NATO, còn khối này bị buộc cam kết không mở rộng thêm.
– Quân đội Ukraine bị giới hạn ở mức 600.000 quân, trong khi quân số Nga không bị yêu cầu cắt giảm.
– Kyiv phải tổ chức bầu cử chỉ trong vòng 100 ngày sau khi ký thoả thuận – một thời gian biểu mà nhiều chuyên gia cho là bất khả thi trong điều kiện hậu chiến.
Bản đối đề của châu Âu – do Anh, Pháp, Đức chấp bút – chọn một lối đi khác. Không ép Ukraine công khai nhượng lãnh thổ, chỉ nói rằng các cuộc đàm phán về “hoán đổi lãnh thổ” sẽ bắt đầu từ đường tiếp xúc hiện tại. Không buộc NATO đóng băng vĩnh viễn mà chỉ nhắc rằng việc Ukraine gia nhập hay không tuỳ thuộc đồng thuận các nước thành viên – nghĩa là cánh cửa vẫn hé mở.
Quy mô quân đội Ukraine được nâng trần lên 800.000 quân trong thời bình, như một thông điệp gửi tới Moscow: châu Âu không chấp nhận một Ukraine bị trói tay, biến thành vùng đệm yếu ớt trước cửa ngõ EU.
Lằn ranh đỏ: lãnh thổ, hiến pháp và trưng cầu dân ý
Kira Rudik, nghị sĩ Ukraine, gọi việc nhượng đất cho Nga là “lằn ranh đỏ”. Không phải chỉ vì cảm xúc hay chủ nghĩa dân tộc, mà còn vì… hiến pháp.
Bà giải thích: nhiều điểm trong kế hoạch – như việc giao Donbas cho Nga hay giới hạn quân đội – đi thẳng vào những nguyên tắc lõi của hiến pháp Ukraine. Muốn thay đổi, không chỉ cần một cuộc bỏ phiếu tại Quốc hội, mà phải có trưng cầu dân ý toàn quốc.
“Người dân phải tự quyết định, không ai có thể thay họ trong những vấn đề như vậy,” Rudik nói, đồng thời nhắc rằng trong điều kiện thiết quân luật, trưng cầu dân ý là bất khả thi. Muốn hỏi ý dân, trước hết phải có ngừng bắn và dỡ bỏ thiết quân luật.
Thế nhưng, giữa những chi tiết khó nuốt, bà vẫn chỉ ra một điểm hiếm hoi khiến Kyiv “có chút hy vọng”: lần đầu tiên, bản kế hoạch của Mỹ có đề cập rõ ràng tới những bảo đảm an ninh dành cho Ukraine. Câu hỏi là: những bảo đảm ấy là gì, thực thi ra sao, và liệu Washington có thực sự sẵn sàng đứng ra bảo vệ nếu Nga tái xâm lược hay không?
Ngay cả vậy, Rudik vẫn hoài nghi về khả năng ông Trump có thể buộc Moscow tôn trọng bất cứ cam kết nào. “Ông ấy đến giờ còn chưa khiến họ đồng ý ngừng bắn, trong khi Ukraine đã chấp nhận từ lâu,” bà nhắc.
Khi Kremlin mỉm cười, Ankara và NATO lên tiếng
Từ Moscow, tín hiệu gửi đi có phần… đắc thắng. Trong cuộc điện đàm với Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdogan, Vladimir Putin cho rằng một phiên bản trong các đề xuất của Mỹ “về nguyên tắc có thể là nền tảng cho một thoả thuận hoà bình cuối cùng”. Điện Kremlin nói thêm: văn bản mà họ xem “phù hợp với những gì đã bàn tại thượng đỉnh Nga – Mỹ ở Alaska”.
Nói một cách thẳng thừng: Nga thấy nhiều điểm “chấp nhận được” trong kế hoạch của Trump, nghĩa là vế lợi ích của họ được bảo toàn ở mức đáng kể.
Erdogan, như thường lệ, tranh thủ vai trò trung gian khi tuyên bố Thổ Nhĩ Kỳ “sẵn sàng đóng góp” cho mọi sáng kiến hoà bình. Nhưng ai cũng hiểu, sức nặng thực sự của một bản hoà ước cho Ukraine nằm trong tay Washington, Brussels và – ở mức độ nào đó – Moscow, chứ không phải Ankara.
Trong khi đó, Tổng thư ký NATO Mark Rutte giữ giọng điệu ngoại giao, đánh giá kế hoạch của Mỹ “có nhiều yếu tố tốt”, nhưng cũng thẳng thắn nói rằng “một số điểm cần được cải thiện”. Ông nhắc lại nguyên tắc giản dị: “Hoà bình là chuyện của hai phía. Nhưng mọi thứ phải bắt đầu từ một kế hoạch, và từ một tổng thống thực sự muốn chấm dứt chiến tranh”.
Chiến tuyến dài 1.000 km và cơn khủng hoảng nhân lực
Tất cả những tranh cãi về kế hoạch 28 điểm diễn ra trong bối cảnh chiến trường Ukraine vẫn rực lửa. Từ Kharkiv ở phía bắc đến những cánh đồng Zaporizhzhia ở phía nam, quân Nga đang nhích dần lên phía trước, tận dụng ưu thế quân số và các lỗ hổng trong phòng tuyến Ukraine.
Riêng hướng Pokrovsk ở Donetsk, Zelensky cho biết Nga đã dồn hơn 150.000 lính – một con số khủng khiếp nếu so với khả năng huy động của Kyiv hiện tại. Các phân tích phương Tây ước tính Moskva đang mất khoảng 30.000 binh sĩ chết hoặc bị thương mỗi tháng, nhưng họ bù lại được, tuyển mộ gần chừng đó, lại đẩy mạnh sản xuất và sử dụng UAV tấn công.
Ukraine thì không. Hơn 250.000 vụ án hình sự đã được mở liên quan tới việc binh sĩ đào ngũ, không trở lại đơn vị. Nhiều đơn vị thiếu người trầm trọng, chu kỳ luân phiên khỏi chiến tuyến ngày càng ngắn, khiến kiệt sức trở thành kẻ thù thứ hai bên cạnh đạn pháo Nga.
Chiều dài mặt trận – hơn 1.000 km – là gánh nặng khổng lồ cho một quân đội đang thiếu lính mà vẫn phải giữ từng kilômet đất. Tại miền nam, quân Nga từ từ áp sát thành phố Zaporizhzhia, hiện chỉ còn cách khoảng vài chục kilômet.
Một số phân tích cảnh báo: Ukraine có thể đang tiến gần tới ngưỡng không còn đủ binh lực để phòng thủ hiệu quả toàn bộ mặt trận. Họ có thể gia tăng các đòn tập kích sâu vào lãnh thổ Nga, đánh vào cơ sở hạ tầng năng lượng và quân sự, nhưng khi quân Nga ở thế “tiến công mà không sụp đổ”, Kremlin chẳng có lý do gì phải vội vàng nhượng bộ trên bàn đàm phán.
Zelensky giữa ngã ba đường
Giữa bức tranh đó, Volodymyr Zelensky xuất hiện như một người phải đi dây trên sợi dây mỏng, căng giữa chiến hào và phòng họp ngoại giao. Phát biểu trước một hội nghị nghị viện ở Thụy Điển, ông thừa nhận Ukraine đang ở “thời khắc then chốt” và nhấn mạnh: bất cứ kế hoạch nào cũng phải củng cố, chứ không phải làm suy yếu an ninh của Ukraine.
Ông kể rằng Kyiv đã thuyết phục được Washington giữ lại trên bàn đàm phán những “điểm cực kỳ nhạy cảm” như việc trả tự do toàn bộ tù binh Ukraine, đưa những đứa trẻ bị Nga bắt cóc trở về. Đồng thời, ông kêu gọi châu Âu đi xa hơn trong việc tịch thu tài sản Nga và dùng chúng để tái thiết Ukraine: “Nga phải trả đủ cho cuộc chiến này”.
Ở Kyiv, nghị sĩ Inna Sovsun thì nhắc tới một nghịch lý cay đắng: bản kế hoạch của Mỹ mở đầu bằng tuyên bố tôn trọng chủ quyền Ukraine, nhưng đọc hết mới thấy nó thực chất bào mòn chủ quyền ấy – từ việc cấm Ukraine gia nhập NATO, áp trần quân đội, cho tới can thiệp vào các chính sách nội bộ như giáo dục, ngôn ngữ.
“Chúng tôi muốn chiến tranh kết thúc hơn bất kỳ ai. Nhưng ở thời điểm này, tôi sẽ không dám đem cuộc đời mình, hay bất cứ thứ gì, đặt cược vào việc sẽ có một thoả thuận hoà bình được ký trong tuần này,” Sovsun nói. Thứ mà Ukraine cần, theo bà, là để những lời hứa ủng hộ của đồng minh trở thành hành động cụ thể – trước hết là trong cuộc chiến pháp lý về tài sản Nga và các khoản vay bồi thường.
Hoà bình kiểu nào, và với cái giá gì?
Kế hoạch 28 điểm của Trump, bản đối đề của châu Âu, những điện đàm giữa Putin – Erdogan, các tuyên bố của NATO, những bài phát biểu của Zelensky… Tất cả đang đan vào nhau thành một mê cung ngoại giao mà lối ra vẫn chưa rõ ràng.
Đối với người Ukraine, vấn đề không chỉ là chấm dứt tiếng bom. Họ đã chứng kiến Nga ký và xé bỏ bao nhiêu thoả thuận trong quá khứ. Họ hiểu rằng một bản “hoà ước” buộc họ nhường lãnh thổ, giới hạn quân đội, từ bỏ quyền lựa chọn liên minh, nhưng lại không trói tay Nga, chỉ là lời mời gọi cho một cuộc chiến khác, tàn khốc hơn, trong một tương lai không xa.
Có lẽ vì vậy mà tâm trạng chủ đạo ở Kyiv lúc này là thứ cảm xúc lẫn lộn: vừa kiệt sức, vừa khát hoà bình, vừa cảnh giác. Trong sâu thẳm, họ hiểu rằng câu hỏi thực sự không phải là có hoà bình hay không, mà là:
Hoà bình kiểu gì – và với cái giá nào cho chủ quyền của Ukraine?
