Gần hai năm từ khi Covid-19 bắt đầu, Turkmenistan tuyên bố chưa ghi nhận ca nhiễm nào, nhưng bị các tổ chức, nhà báo và nhà hoạt động phản bác.
Turkmenistan, đất nước Trung Á có dân số gần 6 triệu người, là một trong ít nhất 5 quốc gia không công bố bất kỳ ca Covid-19 nào, theo dữ liệu của Đại học Johns Hopkins và Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). 4 nước còn lại là ba quốc đảo biệt lập ở Thái Bình Dương và Triều Tiên.
Tổng thống Turkmenistan Gurbanguly Berdymukhamedov, người lãnh đạo đất nước từ năm 2006, nhiều lần bác bỏ thông tin xuất hiện ca Covid-19 trong nước. Trong bài phát biểu trước Liên Hợp Quốc hôm 21/9, ông cho rằng không nên "chính trị hóa" đại dịch.
Phụ nữ Turkmenistan đeo khẩu trang đi lại trên đường phố thủ đô Ashgabat hôm 13/7/2020. Ảnh: AFP
Nhưng các tổ chức độc lập, nhà báo và nhà hoạt động ngoài Turkmenistan cho rằng có bằng chứng chứng minh quốc gia này đang chiến đấu với làn sóng Covid-19 thứ ba, vốn đang gây quá tải hệ thống y tế và khiến hàng chục người thiệt mạng, đồng thời cảnh báo Tổng thống Berdymukhamedov đang cố giảm nhẹ mối đe dọa của Covid-19 để giữ hình ảnh trước công chúng.
Ruslan Myatiev, một người Turkmenistan sống ở nước ngoài, biên tập viên tổ chức tin tức Turkmen News tại Hà Lan, cho hay đã thu thập danh sách hơn 60 người chết vì Covid-19 trong nước, bao gồm nhiều giáo viên, nghệ sĩ và bác sĩ. Myatiev cho hay ông đã xác minh mọi ca tử vong trong danh sách này bằng hồ sơ y tế và phim X-quang cho thấy phổi bị tổn thương nghiêm trọng và phác đồ điều trị tương ứng với bệnh nhân Covid-19.
"Thay vì thừa nhận và hợp tác với cộng đồng quốc tế, Turkenistan lại quyết định vùi đầu xuống cát", Myatiev nói.
Chính phủ Turkmenistan không phản hồi yêu cầu bình luận về thông tin này.
Khi Covid-19 lan rộng khắp thế giới đầu năm 2020, Turkmenistan khẳng định không ghi nhận ca nhiễm nào, dù những nước chung biên giới báo cáo nhiều đợt bùng phát. Iran, quốc gia chung đường biên giới dài với Turkmenistan, ghi nhận gần 5,5 triệu ca nhiễm, theo WHO.
"Hãy nhìn vào những gì đang xảy ra tại các quốc gia khác trong khu vực, liệu Turkmenistan có thể khác biệt như thế nào?" Rachel Denber, phó giám đốc văn phòng châu Âu và Trung Á của tổ chức Quan sát Nhân Quyền, nói.
Trang web của bộ ngoại giao Anh và Australia thông báo mọi chuyến bay tới Turkmenistan bị ngừng lại, chỉ công dân Turkmenistan được phép nhập cảnh nước này. Myatiev cho hay các nguồn tin tại Turkmenistan bắt đầu liên lạc với ông về ca Covid-19 từ tháng 5/2020, thời điểm Covid-19 lan khắp thế giới. Khi đó, họ thông báo rằng ở Turkmenistan đang lan truyền một "bệnh phổi kỳ lạ, giống bệnh cúm", ảnh hưởng tới nhiều người.
"Sốt từ 40 độ trở lên thì không phải bệnh cúm thông thường", Myatiev nói.
Tháng 6/2020, đại sứ quán Mỹ tại thủ đô Ashgabat phát cảnh báo y tế về "các công dân địa phương ghi nhận triệu chứng giống Covid-19 đang được xét nghiệm" và cách ly trong 14 ngày. Chính phủ Turkmenistan ngay lập tức gọi tuyên bố này là "tin giả".
Phái đoàn WHO đến Turkmenistan vào tháng 7/2020 cũng không xác nhận bất kỳ ca Covid-19 nào nhưng bày tỏ lo ngại "về số ca nhiễm trùng đường hô hấp và viêm phổi gia tăng". Một quan chức WHO cho rằng Turkmenistan nên hành động "như thể Covid-19 đang lây lan".
Myatiev cho rằng tình hình khi đó đã vượt tầm kiểm soát. Chính phủ Turkmenistan khuyến cáo người dân thực hiện các biện pháp sức khỏe cộng đồng kỳ lạ như ăn một loại súp cay đặc biệt.
Hồi tháng 1, Turkmenistan thông báo phê duyệt vaccine Sputnik V của Nga để sử dụng trong nước. Tới tháng 6, Ngân hàng Thế giới đồng ý cho Turkmenistan vay 20 triệu USD nhằm xây dựng cơ sở hạ tầng y tế trong chương trình "ngăn chặn, phát hiện và ứng phó mối nguy từ Covid-19".
Ngày 21/9, Tổng thống Berdymukhamedov cho hay những nỗ lực của cộng đồng toàn cầu trong giải quyết đại dịch Covid-19 là "không đủ", dù không đề cập tới tình hình trong nước.
"Đại dịch đã phơi bày những thất bại nghiêm trọng mang tính hệ thống trong phản ứng quốc tế với thách thức này", ông nói.
Theo các nhà báo và nhà hoạt động độc lập, bất chấp Berdymukhamedov tuyên bố đất nước không ghi nhận bất kỳ ca Covid-19 nào, thực tế lại hoàn toàn khác.
Diana Serebryannik, giám đốc nhóm Nhân quyền và Tự do vì Công dân Turkmenistan có trụ sở tại châu Âu, cho hay tổ chức của bà đã được nhiều người trong nước thông báo hệ thống y tế đang chật vật đối phó với số ca bệnh gia tăng.
Serebryannik cho hay y bác sĩ Turkmenistan trong tổ chức của bà đang sống ở nước ngoài vẫn liên lạc với đồng nghiệp trong nước, nên tìm hiểu được tình hình thực tế và đưa ra lời khuyên. Y bác sĩ tại Turkmenistan cho hay trong nước đang thiếu oxy và máy thở, điều trị rất tốn kém, có thể hàng nghìn người đã chết vì Covid-19.
"Turkmenistan đang gặp nguy vì Covid-19. Có lúc các bệnh viện không thể nhận bệnh nhân, chỉ trả họ về nhà", bà nói.
Serebryannik cho hay nguyên nhân tử vong của những trường hợp này không được liệt kê là chết do Covid-19 hoặc thậm chí là viêm phổi, mà chỉ ghi bệnh khác như đau tim.
Tháng 7/2020, nhà ngoại giao Thổ Nhĩ Kỳ Kemal Uchkun nhập viện ở Ashgabat với triệu chứng giống nhiễm nCoV nhưng bị từ chối cho hồi hương, theo tạp chí Asian Affairs. BBC cho hay ảnh chụp X-quang mà vợ của Uchkun gửi tới bệnh viện Thổ Nhĩ Kỳ là bằng chứng về Covid-19. Uchkun qua đời ngày 7/7 năm ngoái, với nguyên nhân tử vong được công bố là trụy tim.
Tổng thống Turkmenistan Gurbanguly Berdymukhamedov phát biểu qua video trong cuộc họp của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc ngày 21/9. Ảnh: AP
Cả Myatiev và Serebryannik đều cho rằng lý do khiến Turkmenistan không công bố dịch là Tổng thống muốn giữ gìn hình ảnh là một lãnh đạo ngăn chặn được Covid-19 ngoài biên giới.
Chưa có dấu hiệu nào cho thấy Turkmenistan sẽ đảo ngược quan điểm của mình và thừa nhận Covid-19 bùng phát trong nước, nhưng Serebryannik tin rằng cuối cùng chính phủ sẽ phải hành động bởi "có quá nhiều người chết".
Denber cho rằng các tổ chức quốc tế làm việc với chính phủ Turkmenistan, bao gồm WHO, có nghĩa vụ phản ánh trung thực tình hình bên trong đất nước với thế giới. Trong một đại dịch toàn cầu, khi nhiều đợt bùng phát dịch liên quan tới biên giới quốc tế, mọi quốc gia đều có nghĩa vụ xét nghiệm chính xác và công khai thông tin đúng.
"Thế giới chúng ta đều kết nối chặt chẽ với nhau", bà nói. "Chỉ cần một nước thất bại, tất cả sẽ thất bại".
