Trong vài năm trở lại đây, người dùng Việt Nam trên hai nền tảng lớn là YouTube và Facebook đã dần nhận thấy một sự thay đổi rõ rệt: những nội dung chỉ trích chính quyền Cộng sản, đặc biệt là các kênh hải ngoại – từng xuất hiện phổ biến trong bảng tin (news feed) – gần như biến mất hoàn toàn. Không còn những video bình luận chính trị gai góc, không còn các livestream từ Little Saigon, Paris hay Sydney với lá cờ vàng ba sọc đỏ. Thay vào đó, bảng tin của người Việt trong nước tràn ngập các kênh truyền thông Nhà nước.
Cơ chế kiểm duyệt ngầm?
Theo nhiều chuyên gia công nghệ và giới hoạt động dân sự, đây không phải là sự thay đổi ngẫu nhiên từ thuật toán. Trong bối cảnh chính quyền Việt Nam ngày càng gia tăng áp lực lên các nền tảng công nghệ, đặc biệt từ năm 2022 trở đi, việc “ẩn” hoặc “bóp tầm nhìn” (shadow ban) các nội dung chống đối đã trở thành một phần trong thỏa thuận ngầm giữa các tập đoàn công nghệ lớn với chính phủ Việt Nam – để duy trì quyền hoạt động thương mại tại thị trường 100 triệu dân này.
Nguồn tin từ giới vận động kỹ thuật số tại California cho biết, chính quyền Việt Nam đã gửi hàng ngàn yêu cầu mỗi tháng đến Facebook và YouTube, yêu cầu xóa bỏ hoặc hạn chế truy cập vào các video, bài viết có nội dung bị coi là "phản động", “chống phá nhà nước”, hoặc đơn giản chỉ là “nhạy cảm chính trị”.
Thị trường và sự im lặng chiến lược
Không thể phủ nhận rằng Việt Nam là thị trường quan trọng đối với Meta và Google. Theo thống kê năm 2024, Việt Nam nằm trong nhóm 10 quốc gia có lượng người dùng Facebook cao nhất thế giới, trong khi YouTube là nền tảng xem video phổ biến số một tại đây. Với hàng triệu đô la doanh thu quảng cáo mỗi tháng, việc đánh đổi không gian tự do ngôn luận để duy trì sự hiện diện là điều dễ hiểu về mặt kinh doanh – dù phải chịu chỉ trích từ cộng đồng quốc tế và các tổ chức nhân quyền.
Ai bị ảnh hưởng?
Các kênh truyền thông hải ngoại nổi bật từng có lượng người theo dõi lớn gần như không còn xuất hiện trong gợi ý hoặc bảng feed của người dùng trong nước. Kể cả khi người dùng chủ động tìm kiếm, nhiều nội dung đã bị giới hạn theo địa lý (geoblock) hoặc đánh dấu là “không phù hợp”.
Nhiều nhà hoạt động nhận định rằng, điều này gây nên sự suy giảm nghiêm trọng trong tiếp cận thông tin đa chiều, đặc biệt là đối với giới trẻ và người dân không có kỹ năng vượt tường lửa hay sử dụng VPN. Một người trẻ sinh năm 2000 tại Hà Nội giờ đây có thể chưa từng nghe đến phong trào đấu tranh dân chủ hải ngoại hay các cuộc biểu tình của cộng đồng tị nạn Việt Nam ở Mỹ.
Định hình một thế hệ bị kiểm soát thông tin?
Sự biến mất của các nội dung “nhạy cảm” khỏi không gian mạng Việt Nam có thể tạo nên một thế hệ người dùng hoàn toàn không tiếp xúc với những góc nhìn khác biệt. Đây không chỉ là một cuộc chiến về kiểm duyệt, mà là một cuộc chiến định hình ý thức hệ thông qua thuật toán và kiểm soát nền tảng.
Facebook và YouTube – từng được kỳ vọng là công cụ của tự do thông tin và dân chủ hóa – giờ đây đang dần trở thành những cánh tay nối dài cho chính sách kiểm soát dư luận của chính quyền, ít nhất là trong không gian số tại Việt Nam.
Khi Facebook và YouTube “ẩn tay”: Sự biến mất của tiếng nói hải ngoại trên không gian mạng Việt Nam
I. Hiện tượng: Nội dung chính trị, chống Cộng gần như biến mất khỏi feed người dùng Việt
Các video YouTube được "gỡ nhẹ", không hiển thị trong gợi ý tại Việt Nam.
Trang Facebook bị bóp reach, không hiển thị feed công khai hoặc mất khỏi kết quả tìm kiếm.
Hệ thống shadowban (ẩn nội dung mà không thông báo) được áp dụng rộng rãi.
Những bài viết, video về nhân quyền, dân chủ, biểu tình, sách lược đối kháng đều bị "tắt tiếng".
II. Nguyên nhân: Sức ép ngày càng lớn từ chính quyền Việt Nam
1. Chính sách kiểm duyệt nội địa hóa
YouTube và Facebook buộc phải tuân thủ các yêu cầu từ Bộ Thông tin & Truyền thông nếu muốn tiếp tục hoạt động tại Việt Nam – một thị trường gần 80 triệu người dùng mạng xã hội.
Từ 2022, Việt Nam đã yêu cầu các nền tảng xuyên biên giới:
Đặt văn phòng đại diện tại Việt Nam
Lọc và chặn nội dung “chống phá Nhà nước” trong vòng 24 giờ
Cung cấp thông tin người dùng nếu bị yêu cầu
Sẵn sàng "ẩn" nội dung chỉ ở Việt Nam nhưng vẫn giữ nguyên ở quốc tế
2. Áp lực kinh tế và thương mại
Việt Nam là một trong 10 thị trường lớn nhất của Facebook và YouTube. Việc bị khóa truy cập, siết quảng cáo, hoặc rút giấy phép có thể khiến các nền tảng này mất hàng trăm triệu USD mỗi năm.
Do đó, các tập đoàn công nghệ thường chọn cách hy sinh tự do biểu đạt để đổi lấy quyền hoạt động thương mại và ổn định pháp lý.
III. Vai trò của Bộ Thông tin & Truyền thông: Người điều phối “đấu trường số”
Bộ TT&TT đóng vai trò trung tâm kiểm soát không gian mạng, thông qua:
Cục Phát thanh – Truyền hình và Thông tin điện tử (Cục PTTH&TTĐT): Trực tiếp làm việc với Facebook, Google, Apple… để buộc gỡ nội dung.
Cục An toàn thông tin và các đơn vị an ninh mạng: Triển khai công nghệ AI và hệ thống giám sát để thu thập, báo cáo các nội dung "vi phạm".
Hợp tác chặt chẽ với Bộ Công an (A05, A03) trong các chiến dịch "lập hồ sơ đối tượng thù địch trên không gian mạng".
Bộ này còn thường xuyên công bố danh sách các kênh, trang, tài khoản cần gỡ bỏ và trực tiếp gửi yêu cầu tới các tập đoàn công nghệ nước ngoài.
IV. Góc nhìn pháp lý quốc tế: Luật chơi toàn cầu và sự bất đối xứng
1. Vi phạm cam kết về tự do ngôn luận
Theo Luật Nhân quyền Quốc tế, đặc biệt là Điều 19 của Công ước Quốc tế về Quyền Dân sự và Chính trị (ICCPR), Việt Nam cam kết đảm bảo quyền tự do ngôn luận, bao gồm “tìm kiếm, tiếp nhận và truyền đạt thông tin qua bất kỳ phương tiện nào, không phân biệt biên giới”.
Việc ngăn chặn toàn diện nội dung đối lập, đặc biệt là từ cộng đồng Việt ở nước ngoài, là vi phạm rõ ràng các nguyên tắc này.
2. Trách nhiệm của các nền tảng xuyên biên giới
YouTube và Facebook, tuy là công ty tư nhân, nhưng lại đóng vai trò như "các diễn đàn công cộng mới". Theo nguyên tắc của Liên Hiệp Quốc và nghị quyết của Hội đồng Nhân quyền 2018, họ có trách nhiệm bảo vệ quyền tự do biểu đạt, kể cả trong môi trường kỹ thuật số.
Tuy nhiên, hiện nay không có cơ chế ràng buộc đủ mạnh để buộc họ phải minh bạch và công khai về các hoạt động kiểm duyệt tại Việt Nam.
3. Mối nguy từ mô hình "kiểm duyệt theo vùng địa lý"
Cơ chế cho phép chính phủ yêu cầu ẩn nội dung trong lãnh thổ nhất định (geo-blocking) có thể bị lạm dụng để triệt tiêu đối lập, tạo thành các "khu vực blackout" về thông tin – điều mâu thuẫn với bản chất toàn cầu và dân chủ hóa của Internet.
V. Hệ quả: Một nền “Internet nửa kín” trong thời đại siêu kết nối
Hệ sinh thái mạng xã hội Việt Nam ngày càng trở thành một "vườn trong tường" – nơi mọi nội dung đã qua lọc, kiểm duyệt, và hướng về sự tuân phục.
Người dân bị giới hạn góc nhìn, không tiếp cận được thông tin đa chiều.
Người Việt hải ngoại mất tiếng nói với đồng bào trong nước.
Các tổ chức nhân quyền, truyền thông độc lập mất dần khả năng ảnh hưởng.
Việt Nam có thể đang trở thành mô hình “Trung Quốc hoá thông tin” theo cách mềm mại hơn – thay vì Great Firewall, dùng áp lực pháp lý và kinh tế để khiến các Big Tech tự kiểm duyệt.
VI. Câu hỏi cho Big Tech và cộng đồng quốc tế
YouTube, Meta đang hành xử như những doanh nghiệp có đạo đức, hay chỉ đơn thuần kiếm tiền và im lặng?
Ai là người chịu trách nhiệm khi quyền tiếp cận thông tin bị triệt tiêu ở quy mô quốc gia?
Liệu có cần các quy định quốc tế mới để ngăn chặn kiểm duyệt vùng miền?
Không gian mạng Việt Nam đang bị bóp nghẹt không phải bằng tường lửa, mà bằng sự thoả hiệp có tính toán giữa chính quyền và các nền tảng mạng xã hội – trong một ván cờ mà người thua cuộc, chính là quyền được biết của công chúng.
