Tòa án Tối cao Brazil hôm 11/9 đã tuyên mức án 27 năm 3 tháng tù giam đối với cựu tổng thống nước này, ông Jair Bolsonaro vì một loạt tội danh, trong đó có âm mưu đảo chính sau khi thất bại trong cuộc bầu cử năm 2022. Phán quyết này được xem như dấu chấm hết cho số phận chính trị của một trong những nhà lãnh đạo cực hữu nổi tiếng nhất Nam Mỹ.
Phán quyết chưa từng có tiền lệ
Phán quyết của hội đồng gồm 5 thẩm phán tại Tòa án Tối cao Brazil giữa tuần trước, với sự đồng thuận của đa số (4/5 phiếu nhất trí), đã khiến ông Jair Bolsonaro trở thành cựu tổng thống đầu tiên trong lịch sử đất nước bị kết án vì tội tấn công nền dân chủ.
“Vụ án này gần như là cuộc gặp gỡ giữa Brazil với quá khứ, hiện tại và tương lai của đất nước”, thẩm phán Carmen Lucia phát biểu trước khi bỏ phiếu kết tội ông Bolsonaro, ám chỉ đến một lịch sử đầy biến động với các cuộc đảo chính quân sự và nỗ lực lật đổ nền dân chủ tại Brazil những năm 1960. Bà Lucia nói thêm rằng có nhiều bằng chứng cho thấy ông Bolsonaro đã hành động “với mục đích làm xói mòn nền dân chủ và các thể chế”.
Ngay sau phán quyết, ông Bolsonaro tuyên bố ông là nạn nhân của sự đàn áp chính trị, nhưng 4 trong số 5 thẩm phán đã kết luận rằng có đủ bằng chứng chứng minh nhà lãnh đạo cực hữu 70 tuổi và các đồng minh thân cận của ông đã cố gắng lật ngược cuộc bầu cử năm 2022, sau khi ông thất bại trước ứng cử viên Luiz Inácio Lula da Silva, người hiện là đương kim Tổng thống Brazil.
Cựu tổng thống Brazil Jair Bolsonaro vừa bị kết án 27 năm 3 tháng tù giam vì một loạt tội danh.
Bảy thành viên khác trong chính quyền của ông Bolsonaro cũng bị kết án, bao gồm các sĩ quan quân đội cấp cao - một điều chưa từng có ở một đất nước đã chịu đựng chế độ độc tài quân sự tàn bạo kéo dài hai thập kỷ (1964-1985). Bản thân ông Bolsonaro, một cựu đại úy quân đội, cũng chưa bao giờ che giấu sự ngưỡng mộ của mình đối với chế độ độc tài quân sự tại Brazil.
Tờ The Guardian của Anh cho biết, sau nhiều tháng điều tra, cảnh sát liên bang và Tổng chưởng lý Brazil đã kết luận rằng một “tổ chức tội phạm” do ông Bolsonaro cầm đầu đã thực hiện một danh sách dài các biện pháp khác nhau để giữ cho cựu tổng thống này nắm quyền bằng mọi giá.
Âm mưu mà các nhà điều tra chỉ ra bao gồm kế hoạch ám sát Tổng thống Lula da Silva và Thẩm phán Alexandre de Moraes, người vào năm 2022 đang đứng đầu Tòa án bầu cử Brazil. Đó là lý do ngay cuộc bầu cử năm đó, Tổng thống Lula Da Silva và Thẩm phán Moraes đã phải được an ninh Brazil bảo vệ ở mức độ nghiêm ngặt nhất có thể.
Theo các nhà điều tra Brazil, âm mưu ám sát sau đó bị hủy bỏ vì ông Bolsonaro chỉ nhận được sự ủng hộ của một trong ba người đứng đầu lực lượng vũ trang (Tư lệnh hải quân), trong khi những người đứng đầu lực lượng không quân và lục quân từ chối tham gia. Nhưng đỉnh điểm của nỗ lực giành lại quyền lực của ông Bolsonaro là cuộc bạo loạn vào ngày 8/1/2023, khi hàng nghìn người ủng hộ ông Bolsonaro xông vào tòa nhà Quốc hội, Tòa án Tối cao và Dinh Tổng thống nhằm phản đối việc ông Lula da Silva nhậm chức Tổng thống Brazil.
Ông Bolsonaro từng là lính dù và công khai bày tỏ sự ủng hộ với chế độ độc tài quân sự từng cầm quyền tại Brazil từ 1964-1985.
Điều gì sẽ xảy ra tiếp theo?
Như đã đề cập, 4 trong số 5 thẩm phán của Tòa án tối cao Brazil đã nhất trí kết án cựu Tổng thống Jair Bolsonaro về 5 tội danh: tham gia vào một tổ chức tội phạm có vũ trang; cố gắng xóa bỏ nền dân chủ bằng bạo lực; tổ chức đảo chính; và phá hoại tài sản của chính phủ và các di sản văn hóa được bảo vệ.
Người duy nhất bất đồng quan điểm là Thẩm phán Luiz Fux, khi ông này tuyên bố cựu tổng thống nên được xử trắng án. Thẩm phán Fux cho rằng bên bào chữa không thể kiểm tra đầy đủ khối lượng bằng chứng khổng lồ - được cho là lên tới 70 terabyte tài liệu - được thu thập trong quá trình điều tra, đồng thời đặt câu hỏi rằng vụ việc có nên được xem xét bởi đầy đủ 11 thẩm phán của Tòa án Tối cao hay không.
Tờ South China Morning Post cho rằng, động thái này có thể mở đường cho những thách thức đối với phán quyết và gây ra một cuộc chiến pháp lý kéo dài đến gần cuộc bầu cử tổng thống vào tháng 10/2026 (ông Bolsonaro đã nhiều lần tuyên bố sẽ ra tranh cử vào năm sau mặc dù bị cấm tranh cử). Các luật sư của nhà lãnh đạo 70 tuổi này cũng cho biết trong một tuyên bố rằng bản án “là quá mức vô lý” và ông Bolsonaro sẽ nộp đơn kháng cáo thích hợp.
Ông Jair Bolsonaro hiện đang bị quản thúc tại gia kể từ ngày 4/8 do bị cáo buộc cố gắng đe dọa các thẩm phán của tòa án Tối cao thông qua một chiến dịch do con trai ông là Eduardo Bolsonaro, người đang sống tại Mỹ, lãnh đạo. Dù cựu tổng thống có thể kháng án song tỷ lệ đồng thuận rất cao của các thẩm phán khiến khả năng đảo ngược phán quyết là rất thấp. Các chuyên gia về chính trị Nam Mỹ ước tính, sau khi quá trình kháng cáo kết thúc, có thể vào tháng 10 hoặc tháng 11, các thẩm phán sẽ quyết định nơi ông Bolsonaro sẽ thụ án.
Tờ The Guardian nhận định, do các vấn đề sức khỏe tái phát liên quan đến vụ đâm dao trong chiến dịch tranh cử năm 2018 (ông Bolsonaro bị bị một kẻ lạ mặt dùng dao đâm vào bụng khi đang ở giữa đám đông ủng hộ tại thành phố Juiz de For a hồi tháng 9/2018), cựu Tổng thống Brazil có thể sẽ tiếp tục bị quản thúc tại gia, trong bệnh viện hoặc trong một đơn vị đặc biệt bên trong doanh trại quân đội hoặc trụ sở Cơ quan Cảnh sát liên bang.
Các nhà điều tra cho biết, ông Bolsonaro từng lên kế hoạch ám sát thẩm phán Tòa án Tối cao Brazil Alexandre de Moraes.
Cuộc chiến chưa kết thúc?
Theo các nhà phân tích, phán quyết của Tòa án Tối cao Brazil gần như đã chấm dứt giấc mơ trở lại chính trường và giành lại ghế tổng thống của ông Jair Bolsonaro. Ngay cả trước bản án vừa được tuyên, ông Bolsonaro đã bị cấm tham gia các cuộc bầu cử sắp tới do hai phán quyết trước đó của tòa án bầu cử, bao gồm tấn công hệ thống bỏ phiếu và lợi dụng chức vụ tổng thống cho mục đích bầu cử.
Tuy nhiên, Quốc hội Brazil, vốn phần lớn theo đường lối bảo thủ, có thể sẽ bỏ phiếu thông qua dự luật ân xá cho ông và hàng trăm người bị kết án liên quan đến vụ bạo loạn ngày 8/1/2023. Nếu đề xuất ân xá được thông qua, một cuộc chiến pháp lý chắc chắn sẽ nổ ra. Trong trường hợp ngược lại, phe cực hữu tại Brazil cũng không dễ dàng đầu hàng trước đòn giáng nặng nề này.
Tờ The Guardian cho hay, nhiều nhân vật cực hữu tại Brazil - bao gồm các con trai của cựu Tổng thống Bolsonaro và vợ ông - đang đấu tranh để quyết định ai sẽ là ứng cử viên đối đầu với Tổng thống cánh tả Lula da Silva, người đã tuyên bố ý định tham gia tranh cử vào năm 2026.
Cánh hữu Brazil vẫn có một lượng người ủng hộ không nhỏ, khiến bản án dành cho ông Bolsonaro trở thành đề tài chia rẽ tại đất nước Nam Mỹ này. Trong khi phiên tòa đang diễn ra tại thủ đô Brasilia, những người ủng hộ Bolsonaro đã tổ chức biểu tình trước trụ sở Quốc hội với lời kêu gọi ân xá cho tất cả những người bị buộc tội âm mưu đảo chính, từ chính cựu Tổng thống Bolsonaro cho đến những người ủng hộ đã tham gia vụ bạo loạn ngày 8/1/2023.
Tất nhiên, yêu sách này vẫn phải đối mặt với những rào cản đáng kể, nhất là khi nhiều luật gia cho rằng Quốc hội Brazil không có quyền hiến định để hủy bỏ bản án tại Tòa án Tối cao. Nhưng nếu những người ủng hộ ông Bolsonaro vận động thành công một biện pháp ân xá, điều này có thể sẽ đẩy Quốc hội Brazil vào một cuộc xung đột khác với ngành tư pháp, đúng vào lúc mối quan hệ giữa hai cơ quan đang ở mức thấp nhất trong nhiều năm.
Một con đường thực tế hơn, dù vẫn còn nhiều thách thức, để ông Bolsonaro được ân xá là thông qua bầu cử. Dù đang bị xét xử, cựu tổng thống vẫn là nhân vật chủ chốt, có ảnh hưởng rất lớn tại cánh hữu Brazil. Bất kỳ ứng cử viên cánh hữu nào muốn đánh bại đương kim Tổng thống Lula da Silva trong cuộc bầu cử năm tới đều cần sự ủng hộ của ông Bolsonaro, và nhà lãnh đạo 70 tuổi này đã nói rõ rằng ông sẽ yêu cầu một lời hứa ân xá trước khi đưa ra cam kết ủng hộ.
Điều này lý giải cho sự thay đổi đột phá gần đây của Tarcisio de Freitas, Thống đốc bang Sao Paulo và là ứng cử viên hàng đầu của phe cánh hữu trước thềm cuộc bầu cử năm sau. Ông De Freitas đã hứa rằng hành động đầu tiên nếu đắc cử tổng thống sẽ là ân xá cho cựu Tổng thống Bolsonaro. Trong phiên tòa ở Brasilia, ông cũng đã công kích ngành tư pháp, cáo buộc thẩm phán Tòa án Tối cao Moraes, người xử lý hồ sơ vụ đảo chính, là “độc tài”, và tuyên bố: “Thật không may, hôm nay tôi không thể nói rằng tôi tin tưởng hệ thống tư pháp vì tất cả những gì chúng ta đã thấy”.
Những người ủng hộ ông Bolsonaro xông vào Tòa nhà Quốc hội nhằm phản đối kết quả bầu cử ngày 8/1/2023.
Sẽ còn cần thêm thời gian để thấy rõ chiến lược và phản ứng của cánh hữu Brazil với phán quyết dành cho ông Bolsonaro. Nhưng theo Carlos Fico, một nhà sử học nghiên cứu về quân đội Brazil tại Đại học Liên bang Rio de Janeiro, cho biết tầm quan trọng lịch sử của vụ án này không chỉ giới hạn ở cựu tổng thống và phong trào của ông.
Bởi lẽ, việc Tòa án Tối cao ra phán quyết kết án 7 đồng minh của Bolsonaro, bao gồm 5 sĩ quan quân đội, đã đánh dấu lần đầu tiên kể từ khi Brazil trở thành một nước cộng hòa cách đây gần 140 năm, các quan chức quân sự bị trừng phạt vì âm mưu lật đổ nền dân chủ. Trong lịch sử Brazil, những kẻ âm mưu đảo chính quân sự thường được ân xá dưới áp lực của quân đội, một thực tế mà các nhà sử học cho rằng chỉ khuyến khích các âm mưu đảo chính trong tương lai.
“Đây là một khoảnh khắc lịch sử. Đây là lần đầu tiên người Brazil thiết lập một hình phạt như vậy cho một cuộc tấn công vào nhà nước dân chủ”, Paulo Cunha, một nhà sử học nghiên cứu sự can thiệp của quân đội vào chính trường Brazil, cho biết. Chung quan điểm, nhà sử học Fico nhận định đây cũng là một thông điệp về sự thay đổi trên chính trường Brazil. “Phiên tòa này là một lời cảnh tỉnh cho quân đội. Họ hẳn đã nhận ra rằng có điều gì đó đã thay đổi, vì trước đây chưa từng có hình phạt nào, vậy mà giờ lại có”, sử gia Fico nhấn mạnh.
