Nếu bảo tiền không mua được hạnh phúc cũng không hoàn toàn đúng. Có thể mua được, có điều cần phải biết mua nó ở đâu và mua với giá bao nhiêu.
Một sự mua bán như thế này phải mang lại cho chúng ta thứ tài sản để chúng ta sử dụng lâu dài , chẳng hạnh như để xây dựng cho ḿnh một vị trí trong xă hội.
Tập thể các nhà tâm lư học, nhân chúng học và các chuyên gia nghiên cứu về sự sống của con người trên trái đất cũng như các nhà sử học hiện nay chưa đạt được thành công trong việc t́m ra một nền văn hóa trong đó các thành viên của nó hy sinh những tâm trạng tốt v́ một tâm trạng xấu, đặt bất hạnh lên trên hạnh phúc. Tập thể các nhà tâm lư học và thần kinh học cho đến nay cũng chưa thành công trong việc t́m ra trong trí óc và trong bộ năo trung tâm điều hành các xúc cảm, suy nghĩ và thái độ của con người. Mặc dù mỗi người chúng ta đều có cảm giác rằng một trung tâm như thế này tồn tại và nhờ sự trung gian của nó chúng ta điều khiển cuộc sống của ḿnh, mà thực sự cuộc sống được điều khiển thông qua các quá tŕnh của bộ năo mà bản thân chúng ta không trực tiếp tiếp cận được. Cảm giác hạnh phúc chính là sản phẩm của các quá tŕnh trí óc mà chúng ta không vươn tới được ấy.
Chúng ta thích được là người hạnh phúc, sung sướng. C̣n khi chúng ta phải chịu cảm giác bất hạnh, chúng ta bổ đi t́m sự giúp đỡ, hỗ trợ. Hạnh phúc là một trạng thái rất có giá trị, nhưng bỏ ra cả một cuộc đời để t́m kiếm hạnh phúc có lẽ là một trong những thứ ngốc nghếch nhất mà con người có thể làm. Tướng Pháp Charles de Gaulle, khi được một nhà báo hỏi về việc ông có vươn tới hạnh phúc không, ông đă trả lời không do dự: „Ông định coi tôi là thằng ngu hay sao?”. Cảm giác hạnh phúc là một cái ǵ đó kiểu như kim chỉ hướng mang tính nội tại được phần lư trí của nó đưa ra một cách vô thức, chỉ cho ta thấy là chúng ta đang đi đúng hướng. Đang đi đúng hướng cuộc đời. Mặc dù chúng ta không biết cái trí tuệ vô thức hoạt động thế nào trong những bối cảnh cụ thể, chúng ta vẫn biết tương đối rơ cái ǵ nó coi là tốt.
Cảm giác hạnh phúc, nói chung, đó là ư thức rằng ta đang có đầy đủ mọi phương tiện để hiện thực hóa những nhu cầu và mục đích quan trọng của ḿnh, đồng thời có đủ khả năng để vươn tới chúng. Trong một tương lai xa những người quả thật bất hạnh là những người không được đáp ứng những nhu cầu cơ bản nhất của cuộc sống: một mái nhà che đầu và một ít lương thực trong nồi. Những người vô gia cư và những người đói bụng chắc chắn không phải là những người hạnh phúc, tất cả những người c̣n lại là những người hạnh phúc, ở mức độ khác nhau. Cảm giác hạnh phúc trọn vẹn gắn với trạng thái được đáp ứng hoàn toàn về các nhu cầu: vị trí xă hội, tự đánh giá tốt về bản thân ḿnh, có ảnh hưởng đến môi trường xung quanh về mặt lư học và kiểm soát bản thân, hiểu được những người xung quanh, tin tưởng vào những người gần gũi nhất và hài ḷng về quan hệ t́nh dục. Sự sung sướng c̣n tiếp thêm cho chúng ta cảm giác ḿnh đang tiến gần đến việc hiện thực hóa những mục tiêu và kế hoạch của ḿnh.
Khi sự tích cực của cái đầu óc mang nặng chất lư trí không áp đặt bộ óc mang tính máy móc những mục tiêu và kế hoạch của ḿnh, cảm giác hạnh phúc có thể chỉ là điều đơn giản: ta đang đến với những đứa cháu đáng yêu, ta đă giảm được lớp mỡ dưới bụng (trong trường hợp những người đàn ông) hoặc ở hông (trong trường hợp người phụ nữ), đang đi đến một nhóm những người thiện chí hoặc những người chúng ta dễ dàng sai khiến. Nhưng phần lư trí của bộ năo chúng ta nói chung có thể muốn hầu như tất cả: dân chủ và ḥa b́nh trên thế giới, thay đổi chính phủ, thậm chí hạnh phúc vĩnh cửu cho tất cả mọi người. Khi xuất hiện những mong muốn loại này, chúng trở thành tiêu chí b́nh đẳng để đánh giá mức độ hạnh phúc đă đạt được thông qua phần trí óc vô thức. Quả thật người ta có thể trở nên bất hạnh v́ những bất hạnh của người khác và cảm thấy phấn chấn tột bậc v́ lư do ở Nam Phi nạn phân biệt chủng tộc đă bị loại bỏ khỏi đời sống đất nước. Và niềm hạnh phúc đó cũng lớn lao chẳng khác ǵ niềm vui từ sự tốt đẹp của đời sống vợ chồng, niềm vui từ sự thăng tiến trong nghề nghiệp hay từ cuộc gặp mặt vui vẻ với bạn bè. Hạnh phúc duy nhất mà chúng ta không thể thụ hưởng đó là hạnh phúc có được v́ lư do ta là người hạnh phúc.
Hạnh phúc, hạnh phúc là trên hết
Tại một trường học ở Anh, người ta đưa vào chương tŕnh giảng dạy môn học về hạnh phúc. Học sinh được học về chuyện làm thế nào để làm chủ xúc cảm, quan tâm đến sự lành mạnh về tâm sinh lư, xây dựng các mối quan hệ tốt, thế nào là có chính kiến và thể hiện thẳng thắn ư kiến của ḿnh, làm thế nào để học được và tận dụng những điều này, v.v...
Những bài học về hạnh phúc có những ưu điểm của nó – làm tăng năng lực tự điều chỉnh bản thân và năng lực xă hội của sinh viên, nhưng chúng cũng có thể có những hậu quả tiêu cực, bởi v́ ngay bản thân chuyện gọi tên chúng là môn học về hạnh phúc cũng là cách gợi ư rằng vươn tới hạnh phúc là mục tiêu của cuộc đời và hành động của con người. Mà biến hạnh phúc thành mục đích của cuộc đời là điều có thể thật sự chứa đựng nguy cơ. Thứ nhất, trong cuộc chạy theo hạnh phúc một cách vô vọng, chúng ta coi những người xung quanh là công cụ, là phương tiện phục vụ chúng ta trên con đường vươn tới hạnh phúc của ḿnh. Mục đích bắt đầu lư giải phương tiện. Chúng ta huy động chúng một cách không thương tiếc chỉ nhằm mục đích có được cảm giác hài ḷng thoảng qua. Thứ hai, chúng ta có thể phụ thuộc một cách nặng nề vào mong muốn vươn tới hạnh phúc. Trong các pḥng thí nghiệm hóa học trên khắp thế giới, hàng ngàn nhà nghiên cứu đang làm việc say sưa nhằm t́m ra một loại thuốc viên đem lại hạnh phúc khi uống. Cũng trong thời gian đó, tại những nhà máy hoạt động hợp pháp có và hoạt động bất hợp pháp có, hàng triệu liều thuốc dùng hóa chất được sản xuất ra cũng với hy vọng cải thiện tâm trạng con người. Hàng triệu người Mỹ và càng ngày càng có nhiều người Ba Lan ngày ngày sử dụng thuốc chống chán chường, chống histamin, thuốc trợ tim và thuốc chống sự nhậy cảm quá mức, mặc dù họ chẳng hề mắc một căn bệnh nào trong số những căn bệnh kể trên. Họ uống thuốc chỉ v́ họ muốn tâm trạng ḿnh tốt hơn, tất cả các loại thuốc trên đây đều là thuốc hợp pháp, một số loại bán không cần kê đơn. Các loại ma túy cũng cho kết quả tương tự, chỉ có điều là chúng hiệu quả hơn. Tất nhiên ma túy có những phản ứng phụ đe dọa đến tính mạng con người, nhưng dược phẩm hợp pháp cũng không phải không mang dáng dấp tử thần. Về mặt lâu dài, những phản ứng phụ sẽ gây cản trở cho khả năng vươn tới hạnh phúc một cách tự nhiên, chẳng hạn như các loại thuốc kích thích hoạt động t́nh dục sẽ làm mất chức năng t́nh dục và ham muốn ân ái ở con người. Vậy th́ hạnh phúc thật sự nên t́m ở đâu? Cái ǵ có thể đem lại hạnh phúc?
"Có tiền mua tiên cũng được"
Nói một cách chung nhất, nguồn gốc hạnh phúc là một cuộc sống tốt đẹp. Song chúng ta đừng quên rằng sự tốt đẹp của cuộc sống là ngọn đuốc soi sáng mức độ thỏa măn các nhu và hiện thực hóa kế hoạch. Tiền khi đó là phương tiện thanh toán tổng hợp, có thể „mua tiên cũng được”, nhưng cách nói phổ biến và được coi là „lời hay ư đẹp” từ trước đến nay lại là: tiền không mang lại hạnh phúc. Sự thật không phải vậy, ngược lại hạnh phúc có thể mua được bằng tiền, có điều ta nên biết là mua cái ǵ để có hạnh phúc và mua ở đâu.
Các công tŕnh nghiên cứu về ảnh hưởng của mức thu nhập đến cảm giác hạnh phúc đă bộc lộ một sự ngược đời đáng ngạc nhiên. Một mặt các nhà tâm lư học, xă hội học và kinh tế học đă thu thập được những số liệu mang tính thuyết phục cao về vấn đề mặc dù nói chung con người ta càng ngày càng trở nên giàu có nhưng họ lại không cảm thấy hạnh phúc. Bằng chứng hùng hồn của điều ngược đời này là nước Nhật, quốc gia trong những năm 60 của thế kỷ XX được coi là nước rất nghèo, vậy mà trong thập kỷ 80 đă trở nên giàu có – trong ṿng 20 năm thu nhập quốc dân tính trên đầu người tăng bốn lần, nhưng mức độ hạnh phúc trung b́nh của người dân Nhật th́ lại không hề thay đổi. Với những ǵ diễn ra ở Ba Lan, chúng ta cũng gặp hiện tượng tương tự. So với những năm cuối của thời kỳ nhà nước Cộng ḥa nhân dân, thu nhập quốc dân tính trên đầu người của Ba Lanhiện nay tăng trên dưới 50 phần trăm, nhưng người Ba Lan nói chung không hạnh phúc hơn cách đây 20 năm. Mặt khác trong các công tŕnh nghiên cứu chi tiết, chẳng hạn mức độ hạnh phúc được đo bằng cái gọi là thang điểm Cantril (trong đó những người tham gia nghiên cứu xác định chất lượng cuộc sống hiện tại của ḿnh thông qua việc sử dụng cách tính điểm 11 bậc h́nh cái thang, bậc dưới được coi là „cuộc sống tồi tệ nhất mà tôi chờ đợi”) liên quan tương đối chặt chẽ với mức thu nhập. Và trong các công trinh mà các nhà nghiên cứu Ba Lan là Wieslaw Baryla và Bogdan Wojciszke tiến hành bằng phương pháp lựa chọn điển h́nh vào năm 2004, thành viên của 20 phần trăm số hộ gia đ́nh có thu nhập tính trên đầu người cao nhất, đánh giá cuộc sống của ḿnh cao hơn 2 điểm (tức là 40 phần trăm) so với các thành viên của 20 phần trăm các hộ gia đ́nh có thu nhập tính trên đầu người thấp hơn, điểm đánh giá trung b́nh là: 6,9 so với 4,9, có tính đến tŕnh độ văn hóa, tuổi, giới tính và nơi cư trú của những người tham gia theo thống kê chung.
Như vậy người giàu có hơn là những người hạnh phúc, nhưng nói chung sự giàu có lên của xă hội không dẫn đến sự gia tăng mức độ hạnh phúc chung. Rơ ràng mức độ gia tăng sự khá giả kéo theo việc xuất hiện trong các gia đ́nh tivi, máy giặt, tủ lạnh, đầu video, máy rửa bát và xe hơi các loại. Tất cả những tài sản này nói một cách khách quan đều góp phần cải thiện chất lượng cuộc sống, giải phóng con người khỏi những công việc nặng nhọc, gây ức chế, tăng thời gian cho vui chơi giải trí, tăng mức độ ổn định và tăng khả năng tự chủ. Vậy th́ tại sao trong những đánh giá chủ quan sự gia tăng chất lượng cuộc sống này lại không góp phần làm tăng cảm giác hạnh phúc chung?
Tất cả đều có thể quen
"Lỗi" lớn nhất thuộc về khả năng vô hạn của con người trong việc thích nghi với những điều kiện không ngừng thay đổi. Cũng như hầu hết các cơ chế tâm lư học, cơ chế thích nghi tỏ ra hữu hiệu khi chúng ta phải đối mặt với một t́nh huống khó khăn. Khi ta hỏi mọi người xem họ thích ǵ hơn: chết trong một tai nạn ô tô hay bị chấn thương dẫn đến liệt toàn thân – đại đa số không do dự chọn hả năng thứ nhất. Bị liệt là trạng thái gây lo sợ. Chúng ta không thể h́nh dung được là chúng ta có thể trở nên hạnh phúc khi chúng ta nằm liệt giường hoặc bị cột chặt vào chiếc xe lăn suốt đời. Nhưng điều đó lại hoàn toàn có thể xảy ra. Chúng ta không đánh giá đúng khả năng vô hạn của ḿnh trong việc hợp lư hóa và thích nghi với tất cả mọi điều. Tất nhiên những người bị liệt toàn thân lúc đầu bao giờ cũng rơi vào trạng thái chán chường tột bậc. Nhưng rồi sau một vài tháng họ lấy lại được ư chí và niềm vui cuộc sống giống như những người hoàn toàn khỏe mạnh.
Nhà vật lư học người Anh Stephen Hawking năm hai mươi tuổi được biết ḿnh bị căn bệnh quái ác là dây thần kinh đi qua các thớ thịt cứ teo dần – mới đầu ở tứ chi, sau đến hệ hô hấp và thực quản. Vậy mà người bệnh này vẫn giữ được sự tỉnh táo hoàn toàn của bộ óc. Stephen Hawking từ nhiều năm nay sống nhờ một thiết bị có tên tiếng Anh là respirator. Ông giao tiếp với môi trường xung quanh nhờ cái máy tính phân tích lời nói. Có thời ông đă nói rằng từ năm 21 tuổi ông không chờ đợi điều ǵ tốt đẹp cho tương lai của ḿnh. Tất cả những ǵ sẽ gặp trong tương lai ông đều coi là một loại phần thưởng. Vậy mà ông đă kịp trở nên nổi tiếng với việc tạo nên bước ngoặt vĩ đại trong ngành vũ trụ học và đă viết cuốn sách phổ biến khoa học được nhiều người t́m đọc nhất mọi thời đại, cuốn „Lược sử thời gian. Từ vụ nổ lớn đến những hố đen”.
Chúng ta biết xoay xở với những sự kiện tiêu cực trong đời sống của ḿnh một cách dễ dàng đáng khâm phục, c̣n với những sự kiện tích cực th́ chúng ta quen c̣n dễ dàng và nhanh chóng hơn nhiều, chẳng hạn như việc trúng xổ số với giá trị lớn về lâu về dài thường gây cho chúng ta điều bất hạnh nhiều hơn là may mắn. Khả năng thích nghi đặc biệt của chúng ta với điều kiện sống giải thích tại sao mức gia tăng tương đối sự khá giả không ảnh hưởng đến mức độ hạnh phúc, nhưng không lư giải tại sao ở một thời điểm và thời gian nhất định những người giàu có là những người hạnh phúc hơn những người nghèo. Điều này được quan điểm cho rằng sự hài ḷng về tài sản vật chất phụ thuộc vào cái khung xă hội của điểm xuất phát do nhà kinh tế học Robert Frank thuộc Đại học Cornell đề xuất. Cơ chế ông Fran dự báo sẽ tồn tại làm người ta liên tưởng đến cái cơ chế đang chỉ đạo lĩnh vực vũ trang thế giới. Theo ông Frank, mức độ hạnh phúc chung không gia tăng tỷ lệ với mức độ giàu có của các xă hội, bởi v́ những người giàu lên đem lợi nhuận của ḿnh đầu tư cho việc cải thiện địa vị xă hội của ḿnh. Việc làm đó không thể làm gia tăng mức độ hạnh phúc chung, bởi v́ cuộc chơi nhằm cải tiến địa vị xă hội là cuộc chơi có tổng số bằng không. Có nghĩa là nếu có người ăn mừng v́ giành được đỉnh cao trong tầng bậc xă hội th́ điều không thể tránh khỏi là anh ta phải đẩy ai đó xuống hố sâu. Người bị đẩy xuống hố cố gắng t́m mọi cách duy tŕ địa vị của ḿnh. Kết quả là những khoản chi tiêu lớn chỉ phục vụ mỗi một chuyện là làm sao để không có ǵ thay đổi. Khi chiến đấu để giành lấy địa vị xă hội cao, con người ta chi ra những khoản tiền khổng lồ cho việc tiêu dùng mang tính phô trương thanh thế. Một chiếc xe thể thao loại sang trọng có thể có giá 100 ngàn đô la, một chiếc đồng hồ đeo tay xịn giá 20 ngàn đôla, c̣n một đêm ăn ở trong căn hộ khép kín tại khách sạn phải trả tới 2 ngàn đô la. Chỉ với giá bằng một phần mười (trong trường hợp chiếc đồng hồ chỉ cần 500 đô la), ta có thể mua được những vật dụng hay dịch vụ có chức năng và giá trị sử dụng gần như giống hệt. Nếu tất cả mọi người, nhưng phải đúng là tất cả mọi người, bảo nhau chi tiêu ít hơn, và chi tiêu ít hơn thật, th́ số tiền dôi ra sẽ vô cùng lớn và chúng có thể được dành cho việc chi tiêu vào những mục đích khác. Trong trường hợp tiền dành cho trang bị vũ khí, chúng có thể được dùng vào việc giúp đỡ những người nghèo khổ nhất thế giới. Trong trường hợp tiền dành cho chi tiêu vào các mặt hàng xa xỉ, những người lẽ ra chi tiêu chúng, có thể làm việc nhằm mục đích kiếm tiền ít hơn, và thời gian đó họ dành riêng cho gia đ́nh và cho bạn bè. Vấn đề là ở chỗ khi tất cả mọi người đều hạn chế chi tiêu th́ mỗi một đất nước đơn lẻ hay mỗi một cá nhân đơn lẻ vẫn muốn tăng số tiền ḿnh có để bằng cách đó chiếm ưu thế vượt trội so với người khác. Kết quả là chẳng ai giảm được chi tiêu, thậm chí ngược lại – chi tiêu tăng lên.
Sự giàu có giống như cái đuôi con công
Tại sao mọi người cứ phải chạy đua để giành vị trí cao trong các bảng xếp hạng và cố gắng tạo dựng cho ḿnh một địa vị xă hội thông qua việc chi tiêu mang tính khoe khoang? Trả lời phần đầu của câu hỏi này là lư thuyết về ưu thế do bà Denise Cummins, nhà tâm lư học tiến hóa người Mỹ, xây dựng. Đề xuất của bà dựa trên hai giả thiết cơ bản. Thứ nhất, con người ta, với tư cách động vật mang tính xă hội, tạo nên các nhóm có cơ cấu tầng bậc. Trong các nhóm ấy, những người có địa vị cao thường được hưởng nhiều lợi ích hơn so với những người ở địa vị thấp hơn: được phần nhiều hơn trong các nguồn dự trữ vật chất (chẳng hạn thức ăn) và lợi ích tâm lư (chẳng hạn khả năng góp phần h́nh thành thực tế và xây dựng cuộc sống riêng của ḿnh), là cái tạo điều kiện tốt cho khả năng tồn tại và thành công trong việc sinh sôi. Thứ hai, bộ năo con người được trang bị những môđun chuyên dụng cho phép hành chức một cách thuần thục trong các nhóm đă được phân cấp. Các môđun này xoay xở tốt trong việc nắm vững những quy định cho phép (chẳng hạn ai được phép vào ngôi nhà chung dùng để tụ họp), quy định trách nhiệm (chẳng hạn ai có nhiệm vụ giúp đỡ ai trong t́nh h́nh nảy sinh mâu thuẫn) và quy định về cấm đoán (chẳng hạn ai không được phép sờ tay vào đồ ăn). Kết quả một số công tŕnh nghiên cứu đă cung cấp thêm thông tin để khẳng định tính đúng đắn của lư thuyết về ưu thế, chẳng hạn các công tŕnh nghiên cứu chỉ ra rằng những đứa trẻ lên ba đă có thể hiểu rơ các vấn đề liên quan đến sự hành chức của phân cấp xă hội và các công tŕnh nghiên cứu chỉ ra rằng con người ta có xu hướng tự nhiên là nhớ mặt những kẻ lừa đảo thuộc vị trí xă hội thấp kém tốt hơn, c̣n khi được yêu cầu tưởng tượng ra bản thân ḿnh ở những vị trí cao trong nhóm và được đặt trước nhiệm vụ phải t́m ra tội phạm th́ họ đi t́m chúng trước tiên trong số những người thuộc địa vị xă hội thấp trong bảng xếp hạng. Nói chung dưới ánh sáng của lư thuyết ưu thế và của các công tŕnh nghiên cứu có xu hướng ủng hộ nó, có địa vị xă hội cao bao giờ cũng tốt hơn bị đặt ở vị trí xă hội thấp.
Tại sao mọi người cứ phải chạy đua để giành vị trí cao trong các bảng xếp hạng và cố gắng tạo dựng cho ḿnh một địa vị xă hội thông qua việc chi tiêu mang tính khoe khoang? Trả lời phần hai của câu hỏi này đă có quan điểm về tiềm năng thu hút sự chú ư của xă hội do nhà tâm lư học lâm sàng và tiến hóa người Anh là Paul Gilbert đề xướng. Ông Gilbert khẳng định rằng địa vị xă hội của một người nào đó phụ thuộc gián tiếp vào số lượng mối quan tâm tích cực mà những người khác dành cho anh ta. Thường th́ chúng ta dành sự quan tâm lớn cho những người có vai tṛ quan trọng đối với chúng ta trong thời điểm nhất định, chẳng hạn như khi ta đau răng, hầu như toàn bộ sự chú ư của chúng ta tập trung vào ông bác sĩ nha khoa, người sẽ hàn răng hoặc nhổ răng cho ta. Những người hoàn toàn không cần thiết cho chúng ta th́ đơn giản là chúng ta không để ư và tương tự như vậy chúng ta không tính họ vào số những người cần nằm trong bộ nhớ.
Cơ chế dành sự chú ư cho những người quan trọng trong thời điểm nhất định hoạt động một cách tự nhiên, mà tất cả các cơ chế tự động th́ đều có đặc điểm chung là mức độ chính xác không cao (chưa nói là đôi khi vô lư). Các cơ chế tự động để kiểm soát suy nghĩ, t́nh cảm và thái độ có lẽ diễn ra theo nguyên tắc dựa trên các quá tŕnh liên tưởng hơn là rút ra kết luận và nói chung chúng dễ bị đánh lừa. Thí dụ điển h́nh của sự đánh lừa này là hiệu ứng „halo” dựa trên việc tất cả chúng ta đều có xu hướng tự nhiên công nhận quan điểm rắng những người đẹp đẽ th́ đồng thời thông minh và tốt bụng, c̣n những người xấu – ngu ngốc và không thật thà. V́ tính chất tự động của cơ chế chỉ đạo hướng sự chú ư vào những người khác, chúng ta sẵn sàng chia sẻ kinh nghiệm, kiến thức không chỉ với những người chúng ta thấy thật sự có lợi cho ḿnh, mà với cả những người gây cho chúng ta ấn tượng là họ sẽ có lợi cho ḿnh. Hoàng đế là người trông ra dáng hoàng đế. Nhưng thật đáng tiếc, hoàng đế chỉ có một mà thôi.
Đóng góp quan trọng của Gilbert là đưa ra sự ràng buộc giữa vị trí trong bảng phân cấp xă hội và những xúc cảm. Theo nhà nghiên cứu này, sự thăng tiến bao giờ cũng đánh thức tâm trạng phấn chấn và mong muốn giúp đỡ người khác, c̣n sự thụt lùi, bị hạ thấp địa vị th́ gây lo sợ, chán nản, xấu hổ, đôi khi tức tối. Nói chung việc ai đó nằm ở trung tâm chú ư của dư luận xă hội sẽ đem lại cho anh ta cảm giác hạnh phúc lớn lao, c̣n khi ư thức được là ḿnh bị mất đi sự quan tâm của xă hội, sẽ làm nảy sự chán nản và cảm giác bất hạnh. Tất nhiên các cơ chế tự điều chỉnh đă tương đối nhanh chóng xoay xở được với nỗi buồn vừa nảy sinh. Con người ta trở lại với „cảm giác b́nh thường” và lại thấy ḿnh hạnh phúc, mặc dù không hoàn toàn như trước. Bề ngoài có vẻ mọi chuyện ổn cả, song anh ta vẫn muốn cái ǵ đó hơn thế. Cái „hơn thế” ấy, về cơ bản, chỉ có thể đem lại cho chúng ta sự nâng cao địa vị xă hội và giành lại mối quan lớn của người khác. Khoản tiền chúng ta sẽ dùng vào việc mua địa vị xă hội có thể nâng địa vị xă hội của chúng ta cao thêm chút ít trong một thời gian, song cần phải biết chi tiêu chúng vào việc ǵ. Tại Ba Lan phương thức hoàn hảo nhất để nâng cao địa vị xă hội vẫn là đầu tư vào việc học hành cho bản thân ḿnh. Nhưng liệu hướng đầu tư này trong tương lai có đươm hoa kết quả bằng thu nhập cao hay không? Nhiều thí dụ đă khẳng định điều này theo hướng tích cực. Thứ nhất, bất chấp những dư luận phổ biến tồn tại thời gian gần đây về việc học hành không được mang lại lợi lộc ǵ, v́ không đem lại nhiều tiên, tŕnh độ văn hóa trong thực tế lại gắn liền với mức thu nhập. Bước nhảy vọt về thu nhập chỉ có thể có trong trường hợp những người có tŕnh độ đại học. Trung b́nh một người có bằng đại học thu nhập cao gấp 2 –3 lần những người chỉ có bằng tốt nghiệp phổ thông cơ sở, tốt nghiệp trường dạy nghề hay phổ thông trung học. Nhưng thu nhập của những người thuộc nhóm thứ hai này th́ không chênh nhau là mấy. Thứ hai, cũng có thể hạnh phúc thúc đẩy làm giàu. Nhà tâm lư học Mỹ Ed Diener thuyết phục mọi người về vấn đề vừa nêu tại một trong số những bài báo gần đây của ḿnh. Ông viết: „Những bằng chứng mang tính kinh nghiệm không đưa ra câu trả lời nhất quán, song cá nhân tôi cho rằng cảm giác hạnh phúc là sản phẩm phụ của sự thỏa măn các nhu cầu, c̣n mối quan hệ giữa một tâm trạng tâm lư tốt với sự giàu có và các mối quan hệ tốt với những người khác chỉ mang tính bề ngoài. Những người biết tin tưởng người khác luôn có nhiều bạn bè và luôn có cảm giác „ḿnh sẽ xoay xở tốt”, họ hạnh phúc hơn và có cơ sở vững chắc để kiếm được nhiều tiền. V́ vậy có thể nói rằng sự thỏa măn nhu cầu đem lại cả hạnh phúc lẫn tiền bạc và chắc chắn đem lại nhiều thứ tốt đẹp hơn, chẳng hạn quan hệ tốt với mọi người.
Bất hạnh trong hạnh phúc
Cho đến nay, chúng ta đă phân tích xem cái ǵ biến chúng ta thành những người hạnh phúc. Vậy cũng cần cân nhắc xem cái ǵ có thể biến chúng ta thành những kẻ bất hạnh? Như đă tŕnh bày ở trên, phương thức hiệu quả nhất để biến ḿnh thành kẻ bất hạnh là biến cảm giác hạnh phúc thành mục tiêu của cả cuộc đời ḿnh. Đặc biệt mang tính con dao hai lưỡi là giả thiết cho rằng niềm hạnh phúc vừa giành được sẽ kéo dài, sẽ tồn tại vĩnh viễn. Chúng ta tin rằng sự hài ḷng, cảm giác sung sướng giành được một lần sẽ c̣n lại rất lâu, và có thể từ thời điểm đó chúng cứ thế kéo dài măi măi. Thật đáng tiếc, ngày vui nào cũng „ngắn chẳng tày gang”, ngắn hơn rất nhiều so với điều chúng ta mong muốn. Như kết quả công tŕnh nghiên cứu của giáo sư Daniel Gilbert ở Harvard cho thấy, những niềm vui có được từ việc hiện thực hóa mơ ước nói chung không có nhiều, và về cơ bản chúng không kéo dài sau khi mơ ước trở thành hiện thực. Niềm sung sướng có được khi đang hiện thực hóa mơ ước lớn hơn nhiều và đem lại cảm giác hạnh phúc lớn hơn nhiều so với trạng thái t́nh cảm tương tự có được sau khi đă hiện thực hóa mơ ước. Nhưng chuyện đó chỉ xảy ra khi cảm giác hạnh phúc đối với chúng ta có một ư nghĩa nào đó. Không có cảm giác bất hạnh, cảm giác hạnh phúc thậm chí không thể nhận biết được với tư cách cảm giác hạnh phúc. Hầu như tất cả những ǵ có sức mạnh đem lại giây lát hạnh phúc đều có thể gây bất hạnh quá mức. Cảm giác hạnh phúc là bản thông báo về mức độ thỏa măn các nhu cầu tâm sinh lư hiện tại và nhu cầu lường trước trong tương lai gần, là bản thông báo được chuẩn bị bởi phần tự động của bộ năo chúng ta dành cho phần duy lư của nó. Thỏa măn phần lớn nhu cầu tuân thủ luật điều chỉnh để thích nghi với môi trường xung quanh. Ví dụ điển h́nh nhất về nhu cầu điều chỉnh để thích nghi là cơn đói. Khi chúng ta bị đói, chúng ta vươn tới sự t́m kiếm cái ăn. Khi chúng ta no nê, tức là chúng ta không thấy đói nữa, chúng ta không muốn ăn thêm. Khi chúng ta bắt buộc phải ăn tiếp th́ đó là điều khó chịu, thậm chí nguy hiểm cho sức khỏe chúng ta. Một múi bưởi có thể là ít, ba múi có thể đem lại thời khắc sung sướng, nhưng mười múi th́ rơ ràng là quá nhiều. Trừ trường hợp ngoại lệ là chạy theo địa vị xă hội (bởi nó đem lại nhiều khả năng thỏa măn mọi nhu cầu khác), tất cả những sự vươn tới khác của con người nói chung dựa trên nguyên tắc tâm điểm vàng. Có nghĩa là cả mức độ cao lẫn mức độ thấp của việc thỏa măn nhu cầu đều được cảm nhận là mức độ gây khó chịu. Chẳng hạn như một cuộc gặp gỡ với những người bạn thân thiết, hết ḷng v́ ḿnh chắc chắn đem lại giây phút sung sướng, nhưng nếu số lượng bạn bè là con số hàng trăm và số lượng các cuộc gặp gỡ là hàng chục th́ người ta sẽ bắt đầu thích sự cô đơn hơn. Mỗi nhà bác học đều mơ ước hiểu biết sâu rộng hơn, nhiều hơn về thế giới, hiểu biết nó kỹ càng hơn, nhưng ngay ở đây cũng có thể có sự quá tải. Nhà vật lư học thiên tài người Đức, Wolfgang Pauli, đă nhiều lần phàn nàn với các đồng nghiệp rằng ông biết quá nhiều nên chẳng c̣n đủ khả năng ngạc nhiên trước bất cứ cái ǵ và cũng không đủ khả năng nghĩ ra một cái ǵ mới mẻ, nguyên gốc.
Định luật bù trừ, khi một người được lợi th́ người khác phải chịu thiệt tḥi
Thật không may là địa vị xă hội cao lại trở thành phương tiện phổ cập nhất và hiệu quả nhất để bảo đảm cho ḿnh sự thỏa măn các nhu cầu và hiện thực hóa các kế hoạch. Có điều địa vị xă hội chỉ là một con số hữu hạn. Và v́ thế nếu ai đó giành được nó rồi th́ người khác buộc phải mất. Ai có được quyền lợi do hạnh phúc đem lại th́ người khác phải mất quyền lợi đó. Liên quan đến tất cả những cái nêu trên, hàng loạt các nguồn dự trữ, trước hết là nguồn lợi thiên nhiên, bị phí phạm. Nếu không có các cuộc đua tranh quyết liệt giành địa vị xă hội cao th́ các nguồn lợi nói chung có thể được dành cho những mục đích khác, chẳng hạn để cứu đói, làm tài sản cho các thế hệ mai sau. Sự thay đổi suy nghĩ này sẽ có lợi trước tiên cho những người đă cố gắng vô ích để có địa vị xă hội cao và là sự mất mát của những người hiện nay đang chiếm địa vị đó. Thực tế này tất nhiên lư giải tại sao chúng ta không có thể hy vọng rằng trong tương lai gần nhân loại sẽ đứng lên chống lại sự cấp bách mang tính sinh học của cuộc chiến giành địa vị xă hội. Nhưng bởi v́ thực tế và các phương pháp tránh thai đă chứng ḿnh khả năng cuộc nổi dậy chống lại Bà Mẹ Thiên Nhiên là có thể xảy ra và mang lại kết quả, cho nên mọi cái đang ở phía trước chúng ta.
Khi tất cả mọi người chúng ta thỏa thuận với nhau là sẽ không ai chạy theo đồng tiền nữa, chúng ta làm việc ít hơn và chúng ta có thể dành cho gia đ́nh, bạn bè nhiều thời gian hơn. Nhưng như vậy th́ sức sáng tạo của chúng ta có thể ngủ yên, nền kinh tế của chúng ta sẽ phát triển chậm lại, các nguồn tài nguyên được khai thác chậm hơn và tất cả chúng ta có thể hạnh phúc hơn một chút. Hoặc chúng ta sẽ làm việc như cũ, nhưng thay v́ mua nhiều hàng hóa xa xỉ, chúng ta có thể đầu tư tiền vào việc bảo vệ môi trường hoặc pḥng bệnh và chúng ta cũng có thể sẽ sung sướng. Nhưng trong một tương lai gần có lẽ chúng ta chưa thể bảo được nhau, bởi v́ điều này đ̣i hỏi sự chiến thẳng chính bản năng con người của ḿnh.
Chúng ta hăy nhớ lại câu chuyện về con bọ cạp do Jonathan Carroll kể trong cuốn „Trẻ em trên trời” .
Bọ cạp và rùa là đôi bạn thân của nhau. Một hôm chúng đứng bên bờ con sông vừa sâu vừa rộng, nhưng bắt buộc phải vượt qua. Bọ cạp nh́n xuống sông rồi lắc đầu:
- Tớ không thể qua sông được.
Rùa mỉm cười với bạn và nói:
- Đừng lo. Đơn giản là cậu sẽ cưỡi lên lưng tớ mà đi.
Bọ cạp liền cưỡi lên lưng rùa và chẳng bao lâu chúng đă sang bờ bên kia một cách an toàn. Nhưng ngay sau khi sang sông, bọ cạp liền đốt cho rùa một phát chí tử. Trước khi chết, rùa nh́n bạn và lấy hết sức lực c̣n lại hỏi:
- Tại sao cậu có thể làm chuyện này? Chả ǵ bọn ḿnh cũng là bạn thân của nhau và chính tớ vừa cứu sống cậu.
Bọ cạp lắc đầu và buồn rầu trả lời:
- Phải, cậu nói đúng, nhưng tớ biết làm thế nào? Tớ là bọ cạp mà!
Biết làm thế nào được, chúng ta cũng chỉ là những con người, giống như bọ cạp chỉ là bọ cạp.
LB có 1 câu .... Ranh ngôn mới :
Cái ǵ không mua được bằng tiền th́ sẽ mua được bằng rất nhiều tiền nói chơi thui .... Tiền có thể mua cho ta nệm gấm cung son nhưng không mua được 1 giấc ngũ yên lành .... tiền có thể mua rất nhiều thứ nhưng tiền không được t́nh yêu ....
Tiền .... ta thù mi nhưng ta cũng thích mi .
Tiền .... ta ghét mi nhưng ta lại nhớ mi
Tiền ....
thui lànm biếng wá hông nói nữa :haf ppy:
Hạnh phúc chắc chắn không thể nào mua được bằng tiền, điều này ai củng biết, có chăng chỉ là thứ giả tạo, giống như hàng giả trung cộng thôi.
VN th́ chỉ có mua dâm thôi, chứ hạnh phúc khỉ gió ǵ
Diễn Đàn Người Việt Hải Ngoại. Tự do ngôn luận, an toàn và uy tín. V́ một tương lai tươi đẹp cho các thế hệ Việt Nam hăy ghé thăm chúng tôi, hăy tâm sự với chúng tôi mỗi ngày, mỗi giờ và mỗi giây phút có thể. VietBF.Com Xin cám ơn các bạn, chúc tất cả các bạn vui vẻ và gặp nhiều may mắn.
Welcome to Vietnamese American Community, Vietnamese European, Canadian, Australian Forum, Vietnamese Overseas Forum. Freedom of speech, safety and prestige. For a beautiful future for Vietnamese generations, please visit us, talk to us every day, every hour and every moment possible. VietBF.Com Thank you all and good luck.
News
Library
Technology
Giải Trí
Portals
Tin Sốt
Home
Có tiền, mua hạnh phúc ở đâu?
