Từ người đàn bà mang thai trên biển Đông
Hơn ba mươi năm trước, trong trại tị nạn Bidong, một người viết Việt Nam đã hoàn tất truyện ngắn “Người đàn bà mang thai trên biển Đông”. Người đàn bà ấy là ẩn dụ cho đất nước Việt Nam – thân thể rách nát, bị lần lượt Pháp, Nhật, rồi Cộng sản hãm hiếp. Còn những đứa con sinh ra là hàng triệu người Việt bỏ nước ra đi, mang theo một hy vọng mong manh: một ngày nào đó sẽ quay về xây lại quê hương khi chế độ bạo tàn sụp đổ.
Trong những dòng cuối, tác giả gửi bức thư cho “cậu bé Việt” của tương lai, mong rằng một ngày nước Mỹ và người dân Mỹ sẽ hiểu cái giá mà dân tộc này phải trả sau khi bị bỏ rơi. Ở đó, người ta ném truyền đơn, vũ khí vào nhà thờ để vu cáo linh mục; đưa công an cạo đầu vào chùa giả làm sư để làm ô uế niềm tin Phật tử; bắt dân thay trâu kéo cày, lấy tay quậy phân người cho rau lớn; bắt người đói đến mức phải ăn mọi sinh vật động đậy… Tất cả chỉ để tồn tại.
Khi đói được biến thành một “nghề”
Trong trại tù, đói được dùng như sợi dây thòng lọng siết dần nhân phẩm. Ngoài xã hội, hộ khẩu và sổ lương thực biến con người thành sinh vật xếp hàng, sống bằng tem phiếu. Đảng bần cùng hóa dân chúng để dễ quản lý, để mỗi hạt gạo trở thành sợi dây cột chặt miệng người.
Vì thế mà có một khái niệm nghe tưởng đùa nhưng thật đến rợn người: “học nghề đói”. Không phải trò bịa đặt, mà là kinh nghiệm sống – và chết – của những trí thức bị trù dập, bị ném ra ngoài lề xã hội chỉ vì dám nói thật. Trong số ấy, có hai cái tên sáng chói và bi thương: Nguyễn Hữu Đang và Nguyễn Mạnh Tường.
Nguyễn Hữu Đang: từ lễ đài độc lập đến hố đất cạnh lũy tre
Người dựng lễ đài cho Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập – Nguyễn Hữu Đang – lẽ ra phải là một nhân vật được tôn trọng trong bất cứ chế độ tử tế nào. Nhưng chỉ vì dính tới Nhân Văn – Giai Phẩm, ông bị nghiền nát không thương tiếc. Không chỉ là mất chức, mất danh, ông bị ném xuống đáy xã hội, sống lầm lũi như kẻ vô hình.
Về cuối đời, chỗ trú ngụ của Nguyễn Hữu Đang chỉ là một lõm đất cạnh lũy tre làng – vừa vặn cho thân hình gầy rộc của một người luôn trong tình trạng thiếu ăn. Nghề mưu sinh của ông là đi nhặt bao thuốc lá rỗng đổi lấy cóc, nhái của lũ trẻ để cải thiện. Người dựng lễ đài cho ngày độc lập của cả dân tộc cuối cùng phải sống như một bóng ma. Ông không vợ con, nên chỉ một mình ông chịu đói. Nhưng đó cũng là sự đói của cả một trí tuệ bị chôn sống, của cả một thế hệ bị tước quyền làm người.
Nguyễn Mạnh Tường: tiến sĩ Luật và tấm bằng “tối ưu” của Đại học Nghề Đói
Khác với Nguyễn Hữu Đang, luật sư – tiến sĩ Nguyễn Mạnh Tường không chỉ cô đơn một mình trong cơn đói. Ông kéo theo cả gia đình vào “chương trình đào tạo” tàn nhẫn ấy, chỉ vì dám nói lên tiếng nói của kẻ sĩ “uy vũ bất năng khuất”.
Trong hồi ký “Kẻ bị khai trừ” và “Tiếng vọng trong đêm”, ông kể lại ngày đạp xe đến trụ sở Mặt trận Tổ quốc theo lời mời của Đảng. Sáu tiếng đồng hồ, sáng ba, chiều ba, ông phân tích những tội ác của Cải cách ruộng đất: hàng chục ngàn người vô tội bị giết, hàng nghìn góa phụ, trẻ mồ côi kéo nhau đến văn phòng luật sư xin phục hồi danh dự cho chồng, cho cha. Ông biết mình bất lực về mặt pháp lý, nhưng vẫn nói – vì không thể im lặng trước máu và nước mắt.
Cái giá phải trả đến ngay lập tức: bị cách chức, cắt sổ lương thực, cấm hành nghề. Bữa sáng bị bỏ trước tiên, rồi thịt cá biến mất khỏi mâm cơm, gạo và rau vơi dần cho tới ngày cả nhà phải chia nhau từng bát cháo loãng. Con gái ông – người đứng đầu lớp Cao đẳng Sư phạm, đáng lẽ được dạy ở trường danh tiếng – bị loại chỉ vì không phải con đảng viên. Ông định mở lớp dạy tiếng Pháp tại nhà, nhưng ngày đầu tiên đã có công an ập đến, chửi bới ông là “trí thức thối nát”, là kẻ nuôi dưỡng “ý thức hệ phản động”, và ra lệnh cấm dạy học tư.
Từ đó, gia đình Nguyễn Mạnh Tường trượt dài trong cơn đói. Ông quá già để đạp xích lô, không đủ sức sửa xe đạp ngoài vỉa hè. Nhà chỉ còn một con gà mái đẻ mỗi ngày một trứng, cả nhà phải thay nhau chờ đến lượt mình được ăn. Không có thức ăn cho gà, ông chờ vãn chợ chiều, lượm rau rơi vãi cho nó sống cầm hơi. Đói đến mức chỉ cần cố đứng lên là choáng váng, ngã vật xuống giường, lịm dần trong trạng thái nửa mê nửa tỉnh. Và ông kết luận lạnh lùng: “Tôi học nghề đói như thế đấy.”
Một xứ sở biến trí thức thành học viên trường đói
Câu chuyện của Nguyễn Hữu Đang và Nguyễn Mạnh Tường không phải bi kịch cá nhân lẻ loi. Nó là mô hình. Ở một xứ sở mà quyền lực sợ nhất là tiếng nói độc lập, thì những người dám nói thật luôn bị đẩy ra rìa, bị bẻ gãy bằng đói nghèo, bị tước đoạt phương tiện sống để phải bò trở lại xin tha. Không phải ngẫu nhiên mà bao nhiêu nhân tài rời bỏ đất nước, chấp nhận rửa bát, làm thuê xứ người còn hơn “học nghề đói” ở quê nhà.
Trong khi đó, những kẻ trung thành mù quáng, nói theo, ký theo, vỗ tay theo thì được bảo kê, được suất đi học, được chia chiếc ghế ấm. Đất nước cần người tài, nhưng người tài thì chảy máu; còn lại là đoàn quân “ngụy trí thức” chỉ biết cúi đầu. Một xã hội như thế không thể phát triển lành mạnh, chỉ có thể phình to bằng những phong bì, những dự án vô hồn, những khẩu hiệu rỗng.
Gửi cho thế hệ Việt của tương lai
Người viết năm xưa trên đảo Bidong từng nhắn với “cậu bé Việt” rằng: hi vọng trong tương lai, khi đọc những dòng này bằng tiếng Anh, cậu sẽ hiểu cha ông mình đã phải trả giá thế nào cho hai chữ “tự do”. Hôm nay, khi kể lại chuyện “nghề đói”, lời nhắn ấy vẫn còn nguyên tính thời sự.
Bởi vì, nói cho cùng, đói không chỉ là chuyện cái bụng. Đói còn là đói công lý, đói sự thật, đói một môi trường nơi trí thức có thể sống được bằng trí tuệ của mình chứ không phải bằng nghệ thuật nịnh bợ. Bao lâu mà đất nước này vẫn còn những người bị buộc phải “học nghề đói” vì dám nói khác, bấy lâu Việt Nam vẫn chưa thoát khỏi cái số phận đau đớn mà người đàn bà mang thai trên biển Đông đã phải gánh.
Và biết đâu, chính những người đọc hôm nay – những “cậu bé Việt” đã lớn – sẽ là người quyết định: thế hệ sau có còn phải ghi danh vào ngôi trường khủng khiếp mang tên “Đại học Nghề Đói” nữa hay không.
