Thế lưỡng nan của một đế chế: biết thua mà vẫn phải đánh
Nước Nga hôm nay đang ở vào thế khó xử nhất trong nhiều thập kỷ: rõ ràng không nhìn thấy cửa thắng trong cuộc chiến Ukraine, nhưng lại không thể – và không dám – rút lui. Với một cường quốc như Nga, chiến tranh chớp nhoáng, thắng nhanh rồi rút sớm mới là lựa chọn tối ưu. Bởi ngoài việc phải đối phó với các kẻ thù quanh mình, họ còn luôn bị bao vây, kiềm chế bởi những cường quốc khác. Trong bối cảnh nhiều cuộc khủng hoảng chồng lên nhau, điều tối kỵ nhất với một đế chế là bị trói chặt vào một vũng lầy cụ thể.
Thế nhưng, từ chỗ tưởng như “đánh nhanh, thắng gọn”, cuộc chiến Ukraine đã biến thành một cuộc tiêu hao kéo dài, nơi Nga phải đối mặt với một Ukraine được Mỹ và NATO thay nhau viện trợ. Trong trận địa ấy, thất bại chiến lược của Moscow gần như được định trước. Lựa chọn khôn ngoan nhất lẽ ra là sớm dừng cuộc chơi để giảm thiểu thiệt hại. Nhưng Nga lại chọn kiên trì đến cùng, biết càng đánh càng thiệt mà vẫn không lùi. Vì sao?
1. Gene đế quốc của một dân tộc quen “ăn đất”
Từ Công quốc Moskva đến Đế quốc Sa hoàng, trong hơn 400 năm diện tích lãnh thổ Nga đã phình to hơn 400 lần. Cả lịch sử quốc gia ấy là chuỗi dài những cuộc chiến tranh mở rộng biên cương, chiếm đất của kẻ khác để tô vẽ bản đồ của mình. Từ Crimea, Ba Lan đến vùng Balkan, mỗi chiến thắng đều được thần thánh hóa thành “vận mệnh lịch sử”. Nữ hoàng Catherine Đại đế từng nói: “Tôi tay trắng đến nước Nga, giờ tôi mang lại của hồi môn cho nước Nga: đó là Crimea và Ba Lan” – một câu nói lột tả thứ niềm tin gần như tôn giáo đối với đất đai.
Với một nền chính trị mang nặng “ám ảnh lãnh thổ” như thế, việc Putin ký sắc lệnh sáp nhập 4 tỉnh miền Đông Ukraine vào Nga không chỉ là tính toán quân sự, mà còn là một lời thề danh dự với giới tinh hoa theo chủ nghĩa đế quốc. Điện Kremlin hiểu rất rõ bài học cay đắng: Sa hoàng để mất đất, sớm muộn cũng bị chính dân mình “cắn trả”. Nicholas I chết trong uất hận sau thất bại ở Crimea; Alexander II chết bởi bom khủng bố; những kẻ cai trị để nước Nga “thua trên bản đồ” đều kết thúc trong bi kịch.
Ngày nay, nếu Putin rút bỏ 4 tỉnh đã tuyên bố sáp nhập, phe dân tộc chủ nghĩa sẽ coi ông là kẻ phản bội, phe tự do thì càng muốn gạt ông sang bên. Rút lui lúc này, với Điện Kremlin, có khi còn nguy hiểm hơn là tiếp tục tiến lên. Từ khoảnh khắc đoàn xe của Wagner kéo vào Rostov, từ cái giật mắt thoáng qua của Putin trên truyền hình, người ta thấy rõ: một khi cỗ máy chiến tranh đã khởi động, nó chỉ dừng lại khi đã vắt kiệt giọt máu cuối cùng.
2. Một dân tộc “lập quốc bằng chiến tranh”
Nếu Trung Hoa tự kể về mình như dân tộc yêu chuộng hòa bình, thì nước Nga lại là quốc gia gần như không có năm nào vắng bóng chiến tranh. Từ cuộc chiến phương Bắc 21 năm của Peter Đại đế với Thụy Điển, đến Chiến tranh Vệ quốc của Stalin, rồi Afghanistan, Chechnya, Georgia và Crimea… chiến tranh không chỉ là công cụ mở rộng biên giới, mà còn là lò luyện tính hợp pháp cho quyền lực.
Dostoevsky đã thở dài: “Chỉ có trong chiến tranh, nước Nga mới tìm thấy chính mình.” Câu nói ấy xuyên qua hai thế kỷ vẫn còn nguyên sức nặng. Sau sự kiện Crimea 2014, tỷ lệ ủng hộ Putin vọt từ khoảng 60% lên gần 90%. Liều morphine mang tên “thắng lợi quân sự” đó còn mạnh hơn bất kỳ gói cải cách kinh tế nào. Đối với một chế độ lệ thuộc vào huyền thoại chiến thắng, chiến tranh là chất gây nghiện: ngưng lại nghĩa là đối mặt với sự tỉnh táo đau đớn của xã hội.
Chiến tranh Ukraine cũng vậy: khi chi tiêu quân sự năm 2023 tăng vọt lên khoảng 8% GDP, khu liên hợp công nghiệp – quân sự Nga mở rộng ngược chiều với các lệnh trừng phạt. Nhà máy xe lửa Ural chạy ba ca ngày đêm để sản xuất xe tăng, kỹ sư tên lửa ở Nizhny Novgorod nhận lương tăng gấp đôi. Một nhóm lợi ích khổng lồ đang sống nhờ lửa đạn. Cũng như khu liên hợp quân sự – công nghiệp Mỹ kiếm tiền từ các cuộc xung đột toàn cầu, giới tinh hoa Nga hiểu rõ: pháo nổ trên chiến trường là màn pháo hoa che mắt công chúng, giúp chuyển dịch mâu thuẫn trong nước.
3. Ván cờ ngầm giữa Mỹ và Trung: Nga bị biến thành con tốt kéo dài cuộc chơi
Người ta hay nói: Trung Quốc không muốn Nga sụp đổ, vì “môi hở răng lạnh”. Nga còn đứng vững ở phía Bắc, Trung Quốc bớt phải đối đầu trực diện với NATO. Nhưng điều ít ai dám nói hơn là: Mỹ, kẻ đối đầu trực tiếp với Nga, cũng không muốn Nga sụp đổ… quá nhanh.
Ngoài chiến trường Ukraine, Washington và Bắc Kinh đang chơi một ván cân bằng tinh vi. Mỹ tuyên bố sẽ không gửi quân đến Ukraine; còn số liệu thương mại lại cho thấy kim ngạch Trung – Nga lập kỷ lục mới. Mỹ cần một “con sói già” ở châu Âu: xe tăng Nga còn ở Ukraine ngày nào, châu Âu còn phải ôm chặt lấy NATO ngày đó. Đức phải mua thêm F-35, Ba Lan nâng chi tiêu quốc phòng lên 4% GDP – các tập đoàn vũ khí Mỹ mỉm cười đếm đơn hàng.
Trung Quốc cũng được lợi: khi quân Nga bị trói ở Donetsk, việc máy bay Trung Quốc vượt “đường trung tuyến eo biển Đài Loan” thành chuyện thường ngày; 60% lực lượng hải quân Mỹ bị hút sang châu Âu, Bắc Kinh có thêm thời gian quý báu để gia tăng sức mạnh. Đường ống năng lượng Trung – Nga không chỉ chuyển dầu khí, mà còn chuyển cả mối ràng buộc địa – chính trị: Trung Quốc dùng thương mại để buộc Nga gắn chặt vào trục “chống Mỹ”, nhưng lại khéo léo không bước qua lằn ranh đồng minh quân sự.
Trong ván cờ này, Nga tưởng mình là người chia bài, thực chất lại ngày càng giống con tốt – bị cả hai siêu cường lợi dụng để kéo dài cuộc chơi, không bên nào muốn nó thắng, nhưng cũng không bên nào để nó gục ngay.
4. Buổi hoàng hôn đẫm máu của một con bạc cùng đường
Ai cũng biết, con bạc sẽ không rời bàn khi vẫn còn đồng chip cuối cùng. Điện Kremlin hôm nay mang đúng dáng vẻ đó: biết càng đánh càng mất, nhưng vẫn tin có thể “lật kèo” vào phút chót.
Nhưng lịch sử không đứng về phía họ. Khi Sa hoàng Nga thua trận ở Crimea năm 1856, các chư hầu Trung Á lần lượt chạy sang phía Anh. Khi Liên Xô rút quân khỏi Afghanistan năm 1989, vùng ảnh hưởng của Moscow ở Trung Đông rã ra như cát. Ngày nay, Armenia ngả sang phương Tây, Kazakhstan đóng dần cửa căn cứ Nga, Azerbaijan dùng vũ lực áp đặt lại Nagorno-Karabakh và công khai thách thức Moscow – vòng cung ảnh hưởng truyền thống của Nga đang sụp đổ với tốc độ khó tin.
Trên mặt trận trong nước, chiến tranh gặm mòn nền móng quốc gia. Mỗi tháng mất thêm vài nghìn lính tinh nhuệ – đó không chỉ là những người lính, mà là cả một thế hệ kỹ sư, sinh viên tương lai bị chôn vùi. Thu nhập dầu khí giảm, lương hưu bị đóng băng, nhiều làng ở Siberia quay lại lối trao đổi hàng hóa. Khi ngân sách bị đổ trắng vào cỗ máy chiến tranh, hậu quả của sự tụt hậu công nghệ càng lộ rõ: 90% drone dân dụng phải mua từ Trung Quốc, tỷ lệ tự cung cấp chip chưa đến hai con số. Dân tộc từng sinh ra Mendeleev và Gagarin đang trượt dài vào vị thế một nước chuyên bán tài nguyên và mua công nghệ.
Putin vẫn đứng trên Quảng trường Đỏ nói về “chiến thắng lịch sử”, nhưng hình ảnh ấy gợi nhớ nhiều hơn đến nước Nhật thời Showa trước Trân Châu Cảng: một đế chế tin rằng thêm một đòn nữa là đổi vận, trong khi thực ra mỗi đòn chỉ đẩy nó sâu hơn vào vực thẳm.
Khi khẩu súng trên tường quay ngược nòng vào chính nước Nga
Ngày nay, hành lang Cung điện Mùa đông ở St. Petersburg vẫn treo những bức tranh khổ lớn ca ngợi quân Nga phản công ở Paris, những vinh quang cũ được đánh bóng như lời khẳng định: chiến tranh từng làm nên nước Nga. Nhưng cùng một lúc, người ta cố tình lãng quên Hạm đội Biển Đen bị tiêu diệt sau Chiến tranh Crimea, hay thảm bại ở eo biển Tsushima trong cuộc chiến với Nhật.
Trong thế kỷ 21, khi chip và thuật toán đang thay thế dần đất đai và hỏa lực, nước Nga lại chọn khởi động một cuộc chiến bằng tư duy thế kỷ 19. Họ biết rất rõ: khi xe tăng T-90 gỉ sét trên cánh đồng Ukraine, Starlink đang dệt mạng lưới trên bầu trời; khi lính nghĩa vụ gặm khẩu phần ăn hết hạn trong chiến hào, các kỹ sư ở Thung lũng Silicon đang hiệu chỉnh máy tính lượng tử. Nhưng họ vẫn tin rằng mình có thể thắng bằng cách đổ thêm máu, thêm thép vào chiến trường.
Nhìn lại sự suy tàn của Đế quốc La Mã, sử gia từng kinh ngạc trước cái cố chấp “biết không thể mà vẫn làm cho đến cùng”. Lựa chọn của Điện Kremlin hôm nay, ở một mức nào đó, chỉ là biến tấu mới của bản bi ca cũ. Chekhov từng viết: “Nếu trong câu chuyện có một khẩu súng treo trên tường, thì đến hồi ba nó nhất định sẽ nổ.” Khác chăng là lần này, khẩu súng mà nước Nga treo lên – cuộc chiến Ukraine – đang ngày càng quay ngược nòng lại, chĩa thẳng vào trán của chính đế chế đã khai hỏa nó.
