Trung Đạo lấy bút hiệu cùng tên, sinh năm 1943 ở Bắt Việt. Định cư tại Hoa Kỳ năm 1975. Trước năm 1975, dạy học. Ông là thành viên của nhóm thành lập Trường “Anh Ngữ Kinh Luân” tại Sàigòn năm 1970. Ông bắt đầu cầm bút từ cuối thập 1970 và từng cộng tác với Thế Giới Ngày Nay, Diễm Cali, Phượng Hoàng, Bút Tre, Việt Lifestyles và đôi ba websites.
Trung Đạo
Có phải rằng ta ở một nơi nào trên ba mươi năm thì ta là người thuộc địa phương đó? Đã nhiều lần tôi đặt ra câu hỏi này sau khi nhìn vào lịch thấy con số ghi năm đã bước vào năm thứ ba mươi chín của một người tị nạn. Bây giờ nếu có ai gặp tôi, hỏi: Ông ở đâu đến vậy? Thì tôi sẽ trả lời rất tự nhiên là tôi ở Phoenix. Hay khi đang du lịch ở ngoại quốc thì câu trả lời của tôi là từ Mỹ đến. Tôi sẽ không trả lời tôi từ Việt Nam đến, chỉ khi nào họ hỏi ông là người gốc nước nào? Thì lúc đó chắc chắn tôi sẽ trả lời tôi là người Việt Nam; để họ không nhầm với người Trung Hoa, Nhật, hay Phi.
Đúng, tôi đã ở Mỹ ba mươi chín năm rồi, tôi là một người Mỹ. Bây giờ xem lại con người Mỹ của tôi ra sao nhé. Trước nhất là mặt mũi, chân tay tôi không có gì thay đổi cả. Vẫn khuôn mặt cấu trúc ít góc cạnh của ngưới Á Đông và cái mũi thấp khiêm tốn, sợi tóc to thẳng và đen, khi có tóc bạc là nhìn thấy ngay, muốn giấu thì phải nhuộm. Đối với người Á Đông thì tôi được xem là người có nước da trắng, nhưng màu trắng này thực ra là màu ngà, vì khi đứng cạnh một người Mỹ nào đó thì nó vẫn lộ rõ cái căn cước da vàng rất rõ rệt. Khi tôi nói tiếng Anh, cách phát âm vẫn có vấn đề, dù tôi đã được huấn luyện khá kỹ càng vì nghề nghiệp đòi hỏi. Về cách phục sức, nhà ở, xe cộ bên ngoài tôi có thể không kém một người Mỹ chính gốc. Nhưng bước vào nhà tôi, từ bức tranh trên tường, bát đũa bầy ở bàn ăn, chai nước mắm, hũ dưa cải trong bếp và nhất là sách, báo tiếng Việt khắp nơi trong nhà, thì chắc rằng ai cũng nhận ra ngay đó là một gia đình Việt Nam thuần túy. Như thế, tôi là người Phoenix hay người Sàigòn, người Mỹ hay người Việt? Tôi ở đất nước này gần bốn mươi năm rồi.
Người ở Lạng Sơn, Thanh Hóa ra Hà Nội ở ba bốn chục năm thì tự nhận mình là người Hà Nội. Người Hải Phòng, Hải Dương vào Saigòn lập nghiệp từ năm 54 hoặc 75 thì tự nhận mình là người trong Sàigòn. Nhưng tôi ở Mỹ tìm về Việt Nam thì không ai chịu nhận tôi là người Việt, dù tôi có yêu quê hương đến quặn thắt ruột gan. Khi gặp lại họ hàng nước mắt không cầm, nhưng khi thăm viếng, hỏi han, họ nói rất tự nhiên: Anh đâu phải là người Việt nữa. Bây giờ anh là người Mỹ rồi, chắc cái này không hạp với anh hoặc cái kia anh không ăn được, cái nọ anh không biết đâu vì anh đã ở Mỹ lâu qúa rồi. Vậy cứ cãi tôi vẫn là Việt hoặc nhận đúng rồi tôi là Mỹ? Không, cả hai đều sai. Những khi cần quyên tiền đóng góp vào việc công ích ở Việt Nam, thì mọi người nhắc nhở tôi hàng trăm lần tôi là người Việt Nam chính gốc. Vì vậy, “tôi phải có bổn phận và tình thương với đất nước, đồng bào”. Tình thương thì nhất định lúc nào cũng đầy ắp trong tim rồi, không cần ai phải nhắc nữa, nhưng bổn phận thì cho tôi nghĩ lại. Tôi đã đóng góp đầy đủ bổn phận của tôi cho quê hương đất nước rồi với những mất mát tang thương trong gia đình: Bố tôi bị kẻ thù cưỡng bức chết thảm khi tôi còn là cậu bé con, mẹ tôi và anh chị em ly tán trong suốt 20 năm đằng đẵng. Hai anh tôi thì “được” gởi đi học “Đai Học Máu” hơn 13 năm, gia đình tan nát. Nhà cửa, trường học suốt đời gầy dựng bị tước đoạt. Tất cả những thứ ấy đã trả xong bổn phận đó thay tôi rồi. Không đủ hay sao? Bây giờ tôi còn bổn phận đóng thuế hàng năm cho đất nước cứu mang tôi, để đóng góp với chính phủ sửa đường, xây trường học và nuôi những người di dân khắp nơi mới đến, như trước kia đã từng mở vòng tay giúp đỡ người Việt chúng ta. Giấy tờ cá nhân hiện tại xác định tôi là người Mỹ và tôi phải làm tròn bổn phận của một công dân Hoa Kỳ.
Những buổi tôi bị kẹt xe ở xa lộ vào buổi chiều mưa Thu; hoặc buổi sáng mùa Xuân vắng lặng, êm ả, đứng sau vườn nhìn ra cái thác nước và dãy núi trùng điệp miên man. Tôi cảm nhận được nơi chốn mình đang hiện diện không phải là quê nhà, không phải xứ sở mình. Những giọt mưa đập vào kính xe, rơi xuống mặt nước trong hồ gợn sóng. Mưa trên xa lộ Mỹ nhắc đến những cơn mưa chiều tháng Bảy trên đường Võ Tành, ngã sáu Saìgòn, nhà tôi. Ở Nguyễn Duy Dương, nhà em; hay ở trước rạp ciné Eden đứng trú mưa với nhau, sát gần để tìm hơi ấm. Nước hồ Lake Pleasant nhắc đến sông nước bến Bạch Đằng mỗi lần qua phà sang bên kia Thủ Thiêm thăm bạn. Những lúc đó, tôi bất chợt bắt gặp mình quá Việt Nam, vì những cái bóng Việt Nam thật mờ nhạt, thật xa, chồng lên hình ảnh rõ rệt ngay trước mặt mình. Kỳ diệu làm sao những cái bóng đó qúa mạnh đến nỗi tôi quên khuấy mất mình đang ở Mỹ. Chắc tại tôi là người Việt Nam.
Lại nhớ đến những lần tôi ở Việt Nam, bị muỗi đốt kín cả hai ống chân, bị đau bụng liên miên cả tuần lễ. Đi đâu cũng phải hỏi đường, ai nhìn mình cũng biết mình từ đâu đến và đang đi lạc, tiền bạc tính hoài vẫn sai. Lắm lúc đứng chênh vênh trên đường phố Sàigòn, biết rằng đất nước này vẫn là quê hương của mình, những người đi lại chung quanh là đồng bào mình, nhưng sao không giống Việt Nam mình ngày trước, hình như đã có điều gì rất lạ. Ngôn ngữ Việt thì thay đổi quá nhiều, pha trộn nửa Hán nửa Ta, chắp đầu chữ này với cuối chữ kia, làm nên một chữ mới thật là “Ấn Tượng”. Cách phát âm của người Hà Nội bây giờ không còn giống cách phát âm cũ của ông bà, cha mẹ tôi ngày trước, và có lẽ vì họ nói nhanh qúa, tôi không nghe kịp. Cái tiếng nói trầm bổng, thanh lịch, chậm rãi, rõ ràng từng chữ của người Hà Thành thời xa xưa bây giờ chỉ còn là cổ tích.
Ngửng mặt nhìn bầu trời, vẫn bầu trời xanh biếc của một thời thanh xuân, cúi xuống nhìn mặt đất, vẫn mặt đất thân quen, nhưng sao lòng hoang mang qúa đỗi. Chợt thấy đã có một khoảng cách nghìn trùng vô tình giữa mình và quê hương đất Việt. Chắc tại tôi là người Mỹ.
So sánh thời gian tôi sinh ra, sống tại Việt Nam và thời gian tôi bỏ Việt Nam ra đi, sống ở Mỹ, hai con số đó đã gần ngang nhau. Tôi được học từ nhỏ, quê hương là nơi tổ tiên lập nghiệp, là nơi chôn nhau cắt rốn. Trong nước có bài hát Quê Hương nổi tiếng được biết đến như “Quê hương mỗi người chỉ một, như là chỉ một mẹ thôi…” Nhưng có người lại cho là “nơi nào mình sống suốt một quãng đường dài, có những người thân chung quanh, hưởng ân huệ của phần đất cưu mang mình, thì nơi đó cũng được gọi là quê hương.” Như vậy tôi có một hay hai quê hương?
Tôi sống ở Mỹ, bạn bè gặp nhau thường nói: Cái này người Việt mình không hạp, hoặc người Mỹ họ mới thích nghi được việc này, người Việt mình không quen. Khi đi dự tiệc cuối năm của công ty ở Mỹ, toàn là những người Mỹ sang trọng, thì thấy rõ ngay mình là người Việt đi lạc, dù mình cũng sang trọng, lịch sự như họ. Hoá ra, ở Mỹ hay về Việt Nam, mình đều lạc chỗ cả!
Tôi nhớ lại mấy năm trước, một lần trò chuyện với mẹ của một người bạn, lúc đó cụ ngoài 80, hãy còn minh mẫn, cụ theo đạo Phật. Trưởng nam của cụ và con dâu tự nhiên rủ nhau theo đạo Công Giáo. Gặp tôi cụ hỏi: Không biết anh Bình nhà tôi khi chết thì sẽ đi về đâu? Phật giận anh ấy, vì anh ấy bỏ đi, Chúa chắc gì cho anh ấy vào, vì anh ấy mới qúa! Năm nay cụ ngoài 90 tuổi và may qúa, cụ bị Alzheimer, cụ không còn minh mẫn để lo con mình không có chỗ dung thân cho phần hồn.
Bây giờ thỉnh thoảng nghĩ lại những lời cụ nói, nhận thấy chính mình, ngay ở đời sống này, cũng chỉ là một vạt nắng phất phơ bay. Quê nhà, quê người, quê Mỹ, quê Việt. Chao ôi! Cái thân phận cỏ bồng. Nhưng lạ lắm, tôi biết chắc chắn mình là người Việt khi tôi nằm mơ. Trong giấc mơ tôi thường gặp cha mẹ, thấy lại căn nhà cũ ở Việt Nam. Gặp lại bạn bè trên đường phố của những ngày rất xa xưa, và bao giờ trong cơn mơ tôi cũng đối thoại bằng tiếng Việt. Tỉnh dậy đôi khi ứa nước mắt, dù là một giấc mơ vui. Thấy nhớ quê nhà quá đỗi.
Tôi nhớ lại trong truyện ngắn, một bài thơ Đường tôi đã đọc thời rất xa xưa về một người bỏ làng đi xa, lâu năm trở về và không còn ai nhận ra nữa. Lúc đó mình thương thân phận ông gìa quá đỗi. Bây giờ nghĩ lại thì ông gìa trong sách còn may mắn hơn mình. Ông chỉ bỏ làng, chứ không bỏ nước. Thế mà khi về còn ngơ ngác, bùi ngùi, tủi than, vì lạc chỗ ngay tại nơi chôn nhau cắt rún của mình. So sánh tôi với người bỏ làng ra đi trong những trang sách đó thì hoàn cảnh của tôi đáng buồn hơn nhiều. Không những đã bỏ làng, bỏ nước ra đi, mà còn mang quốc tịch của đất nước đang bao dung tôi.
Khi về đổi họ thay tên.
Núi chùng bóng tủi sông ghen cạn dòng.
