Cái "Tôi" của người Việt

[trungthuc]

Gặp một người bạn. Trong một giờ, anh ta nói về mình hết 57 phút, anh đã làm những gì khiến cho Tây phải le lưỡi. Ba phút còn lại, trước khi chia tay, anh ta mới hỏi: "À, hồi này bạn làm gì, sống chết ra sao?"

Tại sao cái "tôi", cái "ego" của người Việt lớn thế? Gặp không biết bao nhiêu người luôn vỗ ngực, tự cho mình là vĩ nhân. Không phải chỉ vỗ ngực, mà còn trèo lên nóc nhà gào khản cổ: "Tôi giỏi quá, tôi phục tôi quá, tại sao tôi tài ba đến thế?"

Một lần ngồi nhậu với năm ông, có cảm tưởng như đang ngồi với năm giải Nobel văn chương. Nói chuyện với một ông bác sĩ trong hẻm, cứ tưởng chính ông ta đã kiếm ra chất Penicillin. Những ông như vậy, nhan nhản khắp nơi. Nói chữ "ông", vì hầu như đó là một cái bệnh độc quyền của đàn ông. Như chuyện ung thư vú là bệnh của đàn bà.

In một hai cuốn sách "tào lao" tặng cho bố vợ, cứ nghĩ mình đang ngồi chung một chiếu với Marcel Proust, Victor Hugo, Beaudelaire, Nguyễn Du. Lập một cái đảng có ba đảng viên, kể cả em gái và mẹ vợ, cứ nghĩ mình là lãnh tụ, ăn nói như lãnh tụ, đi đứng, tắm rửa như lãnh tụ. Viết vài bài lăng nhăng, đầu Ngô mình Sở, cứ nghĩ mình là triết gia, đại trí thức, sẵn sàng dẫn dân tộc đi lên (hay đi xuống). Học gạo được cái bằng (chưa nói tới chuyện mua được cái bằng), cứ nghĩ mình đã "phát minh" ra điện và nước nóng.

Tôi, Tôi, Tôi

Một ông bạn in một tấm danh thiếp khổ lớn, dầy đặc những chức tước, trong đó có chức danh "nhà nghiên cứu". Những người quen lại không biết ông ta nghiên cứu cái gì, lúc nào. Người viết bài này đáng nhận là nhà nghiên cứu hơn, vì thỉnh thoảng vào Google tìm mẹo trị mắc xương cá, hay cách nấu canh hẹ tàu hũ.

Bất cứ người Việt nào cũng là một "cái nhà gì" đó. Hơn một cái nhà, đó là những "lâu đài".

Cũng lạ, cái Tôi to tổ bố ở một xứ như VN. VN, xứ người ta nói về ảnh hưởng của văn hóa Phật giáo, tôn giáo của "vô ngã", "cái Tôi không có". Nơi chịu ảnh hưởng Lão giáo, những người đã ra suối rửa tai khi nghe thiên hạ nhắc đến tên mình. Nơi người Công giáo hành đạo nhiệt thành, và Công giáo coi vị tha, nghĩ đến người khác, là đức tính hàng đầu. Khổng giáo? Khổng tử nói: "Biết, nói là biết; không biết, nói là không biết; thế là biết đấy". Người Việt ta cái gì cũng biết, quên rằng thỉnh thoảng nhận mình không biết là dấu hiệu của sự thông minh.
Không lẽ người Việt không hiểu tôn giáo nào mình đang theo?

Có ai đã gặp một người Nhật vỗ ngực: Tôi, Tôi, Tôi. Nói chuyện với người Nhật, chưa gì họ đã mang giấy bút ra ghi chép. Làm như những điều mà bạn nói ra là khuôn vàng, thước ngọc. Hỏi những người khác, mới biết cái ông ngồi trịnh trọng ghi chép đó là bực thầy.

Nhớ mãi một buổi hội thảo của người Việt. Ông MC nói về mình trước khi giới thiệu diễn giả. Không phải chỉ giới thiệu diễn giả, nhưng tất cả những người ngồi trên bàn cử tọa, chức tước, bằng cấp, tiểu sử, kể cả, nhất là những chi tiết "oanh liệt" đó không liên hệ gì đến đề tài thuyết trình. Sau phần giới thiệu những chủ tọa đoàn, đến lượt… những người tham dự. "Chúng tôi hân hạnh có sự tham dự của Giáo sư X, Tiến sĩ Y, Chủ tịch Z...". Vì tất cả đều có bằng cấp, chức tước cùng mình, việc giới thiệu tất cả văn võ bá quan kéo dài cả giờ. Mời 2 giờ chiều, bắt đầu 3 giờ 15 chiều, giới thiệu xong phải thảo luận vội vàng cho kịp giờ trả phòng. Thảo luận có nghĩa là mỗi người lên cầm micro, nói "Các anh láo cả, chỉ có tôi là có lý!".

Tôi là chân lý

Nước Việt nghèo, chậm tiến, lạc hậu, thua thiên hạ mọi mặt. Đáng lẽ người Việt phải khiêm nhượng, biết người, biết mình. Nhưng không, trong tự điển cá nhân của người Việt không có chữ khiêm tốn. Nhiều lần tôi gân cổ cãi với bạn bè, về nhà nghĩ lại: "Không chừng nó có lý!". Tại sao không nhìn nhận ngay? Bởi vì cái Tôi nó lớn quá. Bênh vực cái Tôi trước đã, thực hư tính sau.

Socrates nói, "Càng học càng thấy mình không biết gì". Những nhà khoa học nói, khoa học bắt đầu bằng sự hoài nghi. Có hoài nghi mới đặt lại vấn đề, mới học hỏi, tìm tòi. Người Việt ta không bao giờ hoài nghi về cái biết mênh mông, cái tài quán thế, trùm thiên hạ của mình.

Ở đâu cũng có những cái Tôi, nhưng ở người Việt, nó đạt một tỷ số đáng ngại. Mỗi lần, hiếm hoi, gặp một người đồng hương có khả năng nhưng khiêm tốn, tôi nghĩ bụng: "Ông nội này chắc mất gốc rồi!".

Thảo luận với người Việt rất khó, vì ai cũng nghĩ là mình nắm chân lý trong tay. Nghĩ khác là xúc phạm đến ông ta, xúc phạm chân lý, bôi nhọ sự thật. Phải căm thù, phải tiêu diệt, phải triệt hạ, phải tố cáo, chụp mũ.

Cái Tôi lớn đó, phải chăng đó là nét đặc thù của một dân tộc đầy tự ti mặc cảm?
Trong y học, "egocentrism" là một cái bệnh lý. Và trong 9 trên 10 trường hợp, những người có mặc cảm tự cao, tự đại là để che đậy sự tự ti mặc cảm của chính bản thân mình.

Những người có thực tài rất khiêm nhượng, vì họ không so sánh với người khác. Họ so sánh mình với mình, so sánh mình hôm nay với mình hôm qua, so sánh tác phẩm mới với tác phẩm cũ của chính mình, so sánh thành quả hôm nay với thành quả những năm trước. Và thường thường là thấy thất vọng.

Khi một nghệ sĩ thoả mãn với tác phẩm của mình, anh ta hết còn là nghệ sĩ. Anh ta không tìm tòi nữa, anh ta về hưu. Như một công chức, một tài xế xe đò về hưu.

Khi một nhà khoa học đã thỏa mãn với khám phá của mình, anh ta không khám phá nữa. Một lý thuyết gia thoả mãn, anh ta không đọc nữa, không tìm tòi nữa. Chúng ta không phải khoa học gia, vì học xong có cái bằng là đủ sướng rồi, treo bằng lên tường ngắm mỗi ngày, tìm kiếm gì nữa.

Đèn dầu và đèn điện

Thomas Edison nói, "Nếu hài lòng với đèn dầu, tìm cách cải thiện đèn dầu, sẽ không bao giờ kiếm ra điện".
Người Việt ta dễ thoả mãn quá, dễ kiêu hãnh quá, dễ "tự sướng" quá. Chúng ta hài lòng với ngọn đèn dầu leo lét trong nhà, nghĩ đó là "hải đăng". Hậu quả là cái gì của ta nó cũng nho nhỏ. Cùng lắm là xinh xắn, dễ thương, nhưng đồ sộ, vĩ đại thì không có. Không thể có. Tham vọng nhỏ, thành quả cũng nhỏ.

Pablo Picasso khi thành công, được ca tụng ở "Thời kỳ hồng"(Période Rose), nếu thỏa mãn, sẽ không có "Thời kỳ xanh"(Période Bleue). Nếu chỉ thoả mãn với "Période Bleue" sẽ không bao giờ có "tranh lập thể", đưa hội họa đi vạn dặm.

Một giai thoại khác: Picasso mời bạn bè ăn tiệm. Cuối bữa ăn, gọi tính tiền. Chủ tiệm nói, xin miễn chuyện tiền bạc, được tiếp Picasso là hân hạnh lớn rồi. Pablo vẽ vài nét trên tấm khăn phủ bàn, tặng chủ tiệm. Ông này nói xin Picasso ký tên. Picasso trả lời: "Tôi chỉ trả bữa cơm, không muốn mua tiệm ăn".

Nếu Picasso là người Việt, sẽ thấy đời mình đã quá đủ để thoả mãn: "vua biết mặt, chúa biết tên, chữ ký đáng ngàn vàng", chỉ việc ngồi hưởng và chiêm ngưỡng dung nhan mình. May mắn cho hội họa, ông ta là người Tây Ban Nha, hì hục tìm tòi cho đến chết.

Mỗi lần nghe, hay coi Jean Marie Le Clézio, Patrick Modiano trong những chương trình văn học trên France Culture, hay trên France 5[*tác giả bài viết sống ở Pháp], ít người nghĩ rằng, họ đã chiếm giải Nobel Văn chương.
Họ khiêm nhường, ngập ngừng, do dự, gần như cáo lỗi vì sắp sửa nói những điều tào lao.

Le Clézio, Nobel 2008, khoanh tay, chăm chú nghe một tác giả vừa chân ướt chân ráo vào nghề, nói về một cuốn sách đầu tay. Modiano, Nobel 2014, tìm chữ một cách khó khăn, ngượng ngập, ít khi chấm dứt một câu, như muốn nói: "Thôi, bỏ qua đi, những điều tôi muốn nói chẳng có gì đáng nghe". Ông ta thực sự ngạc nhiên không hiểu tại sao có người lại nghĩ đến mình để trao giải cao quý này. Ông ta nói, có người đọc sách của mình đã là một phép lạ.

Người và ta

Những năm đầu ở Pháp, có thời tôi cư ngụ Rue Marcadet, Paris. Bên cạnh là một cặp vợ chồng già, hiền lành, bình dị như một cặp thư ký hay công nhân về hưu. Mỗi lần gặp ở thang máy, bà vồn vã chào, hỏi thăm đủ chuyện. Thỉnh thoảng ông mời vào nhà, uống trà, hỏi chuyện về Phật giáo mà ông nói đọc nhiều, nhưng có điều không hiểu. Thí dụ ông muốn so sánh khái niệm về Niết bàn của Phật giáo với thiên đàng của Thiên Chúa giáo.
Ông là một người theo đạo Công giáo thuần túy, nhưng muốn tìm hiểu về những tôn giáo khác.

Tuyệt nhiên không bao giờ ông bà nói về mình. Nếu không coi TV, chắc không bao giờ tôi biết bà là Yvonne Loriot, tay danh cầm hàng đầu của Pháp, chiếm giải nhất 7 lần khi học ở Conservatoire de Paris, trước khi trở thành một giáo sư âm nhạc có uy tín hàng đầu ở Pháp.

Ông là Olivier Messaien, một trong những tác giả nhạc cổ điển lớn nhất của hậu bán thế kỷ 20. Rất nhiều các nhạc sư, nhạc trưởng nổi tiếng ở Âu Châu, như Pierre Boulez, Iannis Xenakis hãnh diện là đệ tử của ông. Tác phẩm Opéra "Saint-Francois d'Assise" của ông được trình diễn trên khắp thế giới, được đón nhận như những tác phẩm của Mozart, Beethoven.

Ông bà sống trong một căn nhà bình dân, ăn uống đơn giản như một cặp vợ chồng nghèo. Tiền bản quyền nhạc đem tặng, một cách kín đáo, cho các hội từ thiện, hay giúp trùng tu nhà thờ Notre Dame de Lorette gần nhà. Những lúc rảnh rỗi, bà theo ông vào rừng, thu thanh để nghiên cứu tiếng chim hót.

Ai biết hai ông bà già, lễ độ, gần như vụng về, đang xếp hàng mua ổ bánh mì, là những nhân vật chiếm chỗ lớn trong bất cứ một tài liệu nào về âm nhạc cổ điển cận đại, tuần trước còn là thượng khách của Hoàng gia Thụy Điển.

Khi nào chúng ta có những người như Modiano, Le Clézio, Messaien, chưa nói tới tài năng, chỉ nói tới thái độ khiêm tốn, VN sẽ là một dân tộc trưởng thành.

Cái "Tôi" nó lớn quá. Lớn hơn cả vận mệnh dân tộc.