Bí ẩn: Búp bê 200 tuổi, đi lại, cử động như người

Kienthuc.net - Những màn trình diễn của Karakuri cho thấy sự hài hòa, uyển chuyển của các nhân vật với phục trang lộng lẫy, khuôn mặt sinh động và đặc biệt là mọi cử chỉ đều rất thật, giống như đó là một con người thu nhỏ, có linh hồn, có trí tuệ.

Từ truyền thuyết…

Truyền thuyết về sự ra đời của Karakuri kể lại rằng, hoàng tử Kaya, con trai vua Kanmu (781-806 sau công nguyên) là người rất khéo tay và thông minh.

Nghệ nhân Karakuri

Một năm, trời hạn hán nặng, đồng lúa trên khắp nước Nhật đều khô nẻ, cây cối chết rụi hết. Hoàng tử Kaya bèn tự mình làm một con búp bê cao 1m2, có hình dáng một bé trai đang bê một chiếc bình lên cao quá đầu và mang đặt giữa cánh đồng. Điều lạ là mỗi khi đầy nước thì chiếc bình tự lật úp, đổ nước tràn xuống mặt búp bê.

Rất nhiều người hiếu kỳ từ các nơi đã mang nước về đổ vào bình để được xem cảnh tượng thú vị này. Nhờ thế, chỉ vài hôm, đồng ruộng đã ăm ắp nước.

…đến thực tế

Phát minh ra bộ máy đồng hồ chính là tiền đề quan trọng để hình thành nghệ thuật búp bê Karakuri của Nhật Bản. Sử sách ghi nhận nghề làm Karakuri bắt đầu phát triển từ khoảng 200 - 300 năm trước.

Mọi chuyển động tinh tế của búp bê Karakuri đều do cơ cấu lò xo, dây nối và bánh răng bên trong vận hành trên nguyên tắc cơ bản của bộ máy đồng hồ. Tuy nhiên, sự tài khéo của các nghệ nhân Nhật Bản đã khiến cho người thưởng thức những màn trình diễn của Karakuri không thấy được sự chuyển động máy móc khô cứng mà chỉ thấy sự hài hòa, uyển chuyển của các nhân vật với phục trang lộng lẫy, khuôn mặt sinh động và đặc biệt là mọi cử chỉ đều rất thật, giống như đó là một con người thu nhỏ, có linh hồn, có trí tuệ.

Clip về nghệ thuật chế tạo búp bê Karakuri.

Búp bê Karakuri được làm hoàn toàn bằng nguyên liệu tự nhiên, chủ yếu là gỗ, xương hay sừng, trong đó, gỗ là quan trọng nhất. Các loại gỗ dùng để làm Karakuri được lựa chọn rất kỹ, phải đúng chủng loại, đúng độ tuổi, thậm chí khai thác phải đúng mùa.

Một búp bê Karakuri, dù chỉ cao hơn một gang tay cũng được làm từ nhiều loại gỗ khác nhau. Có những loại rất hiếm, chỉ mọc ở một vài địa phương Nhật Bản. Việc cắt gỗ theo thớ đòi hỏi nghệ nhân phải vô cùng khéo léo và dày dặn kinh nghiệm. Ví dụ, khi cắt gỗ làm bánh răng dẫn hướng, phải làm sao để miếng gỗ chịu được lực tác động như nhau về mọi phía.

Mỗi bộ phận khác nhau của búp bê phải làm trong một mùa khác nhau, tùy vào tác động của thời tiết lên tính chất gỗ. Chính vì vậy, để làm một búp bê Karakuri hoàn chỉnh thường phải mất vài ba năm.

Các bộ phận còn được chế tạo làm sao để khi cần có thể tháo rời ra, bảo dưỡng rồi lại lắp vào dễ dàng. Búp bê Karakuri làm đúng tiêu chuẩn đều rất bền. Có những con đã dùng tới hơn 200 năm mà chưa hề có bất kỳ trục trặc nhỏ nào.


Món đồ chơi kỳ diệu

Búp bê Karakuri có 3 loại chính: Dashi Karakuri, Butai Karakuri và Zashiki Karakuri.

Dashi là loại búp bê lớn, đặt trên xe kéo dùng cho các dịp lễ hội. Xe gồm 3 tầng. Tầng trên cùng là 2 hoặc 3 Karakuri trình diễn các vở kịch dựa trên các câu chuyện truyền thuyết Nhật Bản. Tầng giữa là chỗ ngồi của những người điều khiển búp bê, còn tầng dưới dành cho các nhạc công chơi sáo và trống. Mỗi chiếc xe được 20 thanh niên khỏe mạnh kéo qua các đường phố ở 50 vùng trên toàn nước Nhật trong ngày hội Matsuri.

Butai là loại Karakuri dùng trong trình diễn sân khấu. Sự độc đáo của Butai là nó không chỉ chuyển động nhờ cơ cấu đồng hồ mà còn dùng sức nước (tương tự như búp bê trong truyền thuyết về hoàng tử Kaya). Chính vì vậy, các buổi biểu diễn Butai Karakuri thường được tổ chức ở ven bờ hồ, ao hay những nơi có nước khác.

Zashiki là loại Karakuri nhỏ nhất, được dùng để trưng bày và giải trí trong gia đình. Thời trước, đây là thứ đồ vật rất xa hoa, chỉ có trong nhà các quý tộc cao cấp, giàu có.

Karakuri dâng trà và cơ cấu tinh xảo bên trong

Phổ biến nhất trong nhóm Zashiki phải kể đến Chahakobi, hay Búp bê dâng trà. Khi chủ nhà đặt tách trà lên khay búp bê cầm, nó sẽ mang thẳng đến chỗ khách. Khách uống xong, đặt cái tách trở lại khay thì búp bê sẽ quay về chỗ chủ.

Búp bê dâng trà không chỉ là một tuyệt tác về mặt kỹ thuật (nó chuyển hướng rất nhẹ nhàng và khéo léo nhờ cam và lò xo thay cho bánh răng nón như nhiều loại Karakuri khác. Nhờ vậy, trà trong tách, dù có rót đầy cũng không sóng ra ngoài). Đó còn là một biểu tượng văn hóa, cho thấy sự hiếu khách của người Nhật.

Karakuri bắn cung

Trong nhóm Zashiki còn phải kể đến một kiệt tác nữa: Yumihiki Doji, hay búp bê bắn cung. Ngồi trên một bục cao 30cm, búp bê bắn cung lần lượt nhặt 4 mũi tên trước mặt bắn vào một mục tiêu đặt sẵn. Nó đã được “lập trình” để nếu bắn 10 lần, thế nào cũng có một lần trượt, nhằm tạo không khí vui vẻ cho mọi người.

Karakuri và thế giới hiện đại

Không chỉ đóng vai trò như một đồ chơi truyền thống hay một di sản văn hóa, Karakuri còn là biểu tượng của sự sáng tạo và khả năng ứng dụng tài tình các nguyên lý kỹ thuật vào cuộc sống. Karakuri còn có thể coi là tiền đề thúc đẩy ngành chế tạo robot phát triển. Chính vì vậy, chẳng có gì đáng ngạc nhiên khi Nhật Bản là quốc gia nổi tiếng với những sản phẩm trong lĩnh vực này như chó máy Aibo, người máy Asimo.

Đằng sau Karakuri là một triết lý đơn giản mà sâu sắc: khoa học công nghệ chỉ thành công khi nó được ứng dụng một cách linh hoạt như một nghệ thuật chứ không phải là những lý thuyết xa vời, khó hiểu.

C.Q ( Tổng hợp )