Ukraine, Nga, Trung Quốc và Việt Nam

Trong sinh hoạt chính trị thế giới từ đầu năm 2014 đến nay, sự kiện Nga xâm lược bán đảo Crimea của Ukraine chắc chắn là sự kiện quan trọng, thu hút sự chú ý và gây nên nhiều phản ứng nhất. Các phản ứng ấy có thể chia ra làm ba loại: Một, phê phán Nga; hai, bênh vực Nga; và ba, dè dặt hoặc né tránh một thái độ rõ ràng dứt khoát.


Binh sĩ Nga tiến vào căn cứ không quân Belbek, ngày 22/3/2014.
Trong sinh hoạt chính trị thế giới từ đầu năm 2014 đến nay, sự kiện Nga xâm lược bán đảo Crimea của Ukraine chắc chắn là sự kiện quan trọng, thu hút sự chú ý và gây nên nhiều phản ứng nhất. Các phản ứng ấy có thể chia ra làm ba loại: Một, phê phán Nga; hai, bênh vực Nga; và ba, dè dặt hoặc né tránh một thái độ rõ ràng dứt khoát.

Phản ứng đầu tiên chiếm đa số. Hầu hết các tổ chức siêu quốc gia (supranational) từ Liên Hiệp Âu Châu (European Union) đến Hội Đồng Âu Châu (Council of Europe), Hội đồng an ninh Liên Hiệp Quốc (UN Security Council), NATO đều tuyên bố Nga vi phạm chủ quyền của Ukraine. Hầu hết các quốc gia Tây phương cũng đều lên án hành động lấn chiếm phi pháp của Nga.

Điều đặc biệt là hầu hết các quốc gia Đông Âu vốn tách ra từ Liên bang Xô Viết hoặc vốn thuộc khối xã hội chủ nghĩa trước đây cũng phê phán Nga một cách gay gắt. Lithuania và Ba Lan ra thông báo chung yêu cầu Nga phải tôn trọng chủ quyền của Ukraine. Bộ Ngoại giao Albania cho hành động xâm chiếm Crimea của Nga là việc làm trái với luật pháp quốc tế. Azerbaijan, Belarus, Bosnia và Herzegovina đều yêu cầu Nga phải tôn trọng sự độc lập và sự toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine. Tổng thống Bulgaria, Latvia và Georgia, Bộ trưởng Ngoại giao các nước Cộng hòa Czech, Estonia, Phần Lan, Hungary, Romania, Serbia, Liechtenstein, Lithuania, Malta, Uzbekistan, Maldova và Montenegro, v.v… đều kêu gọi quân lính Nga rút ra khỏi Crimea và Nga phải tôn trọng chủ quyền của nước láng giềng.

Những nước ủng hộ Nga rất ít. Hầu như chỉ có ba nước công khai ủng hộ Nga: Cuba, Syria và Trung Quốc. Cuba và Syria thì ra tuyên cáo ủng hộ Nga và lên án Mỹ cũng như khối NATO một cách kịch liệt. Còn ở Trung Quốc thì, một mặt, Bộ ngoại giao kêu gọi các bên tìm cách giải quyết tranh chấp một cách hòa bình; mặt khác, Chủ tịch Tập Cận Bình lại điện thoại cho Putin thông báo là ông ủng hộ Nga.

Lưng chừng ở giữa là một số nước, như Armenia, Colombia, Ấn Độ, Kazakhstan, Macedonia, Pakistan, Slovenia, và Việt Nam: Tất cả đều bày tỏ sự “quan tâm” của họ trước sự căng thẳng tại Crimea và kêu gọi các bên giữ bình tĩnh và tôn trọng các nguyên tắc cơ bản của công pháp quốc tế.

Nói là ở giữa, nhưng nhiều nước trong số này lại tỏ ra thiên vị hẳn về phía Nga. Ví dụ, trả lời câu hỏi về quan điểm của Việt Nam trước tình hình Crimea, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam Lê Hải Bình, một mặt, “hy vọng mọi vấn đề được giải quyết trong khuôn khổ pháp luật, vì lợi ích của nhân dân Ukraine, vì hòa bình, phát triển tại khu vực và trên thế giới”; mặt khác, lại “đề nghị Ukraine có các biện pháp bảo đảm an ninh, an toàn tính mạng và tài sản cho cộng đồng người Việt Nam đang sinh sống, học tập và làm ăn tại Ukraine”. Lời đề nghị ấy kể ra cũng bình thường, hơn nữa, còn chứng tỏ sự quan tâm đến những người Việt đang sinh sống và lao động tại Ukraine, nhưng nó lại hàm ý đổ trách nhiệm về phía chính quyền Ukraine.

Việc Cuba và Syria công khai lên tiếng bênh vực và ủng hộ hành động lấn chiếm Crimea của Nga thì không có gì đáng ngạc nhiên. Các nhà bình luận chính trị trên thế giới quan tâm nhiều nhất đến phản ứng của Trung Quốc. Họ đặt vấn đề: Tại sao Trung Quốc lại đồng ý với Nga trong việc xâm lấn này?

Theo James R. Holmes, lý do chính là Trung Quốc muốn biến hành động xâm chiếm Crimea của Nga thành một tiền lệ trong sinh hoạt chính trị thế giới để sau đó họ có thể dùng bạo lực để xâm chiếm Đài Loan, hơn nữa, một số quốc gia láng giềng khác ở Đông Nam Á. Thì cũng nhân danh việc cứu giúp những người đồng chủng. Thì cũng dùng vũ lực để đặt thế giới vào cái thế đã rồi. Nếu mọi người chấp nhận việc Nga cướp Crimea từ tay của người Ukraine thì tại sao lại lên án Trung Quốc nếu Trung Quốc, một ngày nào đó, đổ quân lên Đài Loan hoặc một số hòn đảo đang tranh chấp với các nước khác?

Andong Peng thì cho Trung Quốc xem Crimea như một cái bẫy để làm cho Mỹ sa lầy vào đó và không còn khả năng để quay lại châu Á. Với Trung Quốc, đó cũng là nơi làm tiêu hao quyền lực mềm của Mỹ: nếu Ukraine bất lực trước Nga và Mỹ cũng như NATO không giúp được gì Ukraine trong hoàn cảnh tuyêt vọng ấy, các nước nhỏ khác sẽ không còn tin tưởng ở Mỹ nữa.

Đó là những tính toán chiến lược của Trung Quốc. Nhưng còn Việt Nam? Tại sao Việt Nam lại có vẻ đồng tình với Nga? Thiếu tướng Lê Văn Cương, nguyên Viện trưởng Viện chiến lược thuộc Bộ Công an, cho hành động xâm lược của Nga ở Crimea là “phù hợp với các hiệp định song phương được ký giữa Nga và Ukraine” và “không trái với Hiến chương Liên Hợp Quốc”. Hơn nữa, ông còn cho những đe dọa trừng phạt Nga của Mỹ và Tây phương chỉ là “chém gió”.

Trên các diễn đàn mạng, các dư luận viên của Hà Nội cũng đồng loạt bày tỏ sự ủng hộ của họ đối với việc Nga dùng vũ lực để chiếm đóng Crimea. Họ cho đó là điều hợp lý bởi hai lý do: Một, về phương diện lịch sử, đó vốn là đất của Nga, chỉ được Tổng bí thư Liên Xô Nikita Khrushchev tặng cho Ukraine năm 1954; và hai, về phương diện dân số, hơn một nửa dân số Crimea là người Nga.

Việc ủng hộ một động thái của một nước khác, nhất là khi nước ấy lại là một cường quốc, bao giờ cũng là một lựa chọn chính trị.

Ở đây có hai lựa chọn chính: Một là lựa chọn đồng minh và hai là lựa chọn cách thế hành xử.

Khi Việt Nam bày tỏ sự ủng hộ Nga, một cách mặc nhiên, họ chọn thái độ đối lập với Mỹ và Tây phương nói chung. Trong thời Chiến tranh lạnh, đó là một chọn lựa dễ hiểu. Nhưng nó sẽ lại trở thành khó hiểu ở thời điểm hiện nay khi Việt Nam đối diện với những nguy cơ lớn từ phía Trung Quốc, và, theo những gì một số nhân vật lãnh đạo muốn người ta hiểu, đang tìm mọi cách để cân bằng áp lực đến từ Trung Quốc. Nếu chiến lược ấy có thật thì Nga chỉ là một trong những lựa chọn, nhưng đó không phải là một lựa chọn tối ưu vì, thứ nhất, thành thực mà nói, hiện nay, trừ vũ khí nguyên tử, Nga không còn đủ sức mạnh để có thể giúp Việt Nam thoát khỏi hiểm họa từ Trung Quốc; và thứ hai, Nga không có lý do gì để vì Việt Nam mà phải đối đầu với Trung Quốc.

Về phương diện cách thế hành xử, rõ ràng Việt Nam hoàn toàn không có lợi gì, nếu không muốn nói chỉ có hại khi ủng hộ hành động một nước lớn xâm chiếm toàn bộ hoặc một phần lãnh thổ của một nước nhỏ khác. Giáo sư Carl Thayer, chuyên gia về Việt Nam của Úc, đã nhận thấy điều đó khi liên hệ vụ Crimea với vụ Hoàng Sa của Việt Nam: Cả hai đều bị một nước lớn cưỡng chiếm; và ở cả hai trường hợp, nước nhỏ và yếu hơn đành thúc thủ, hơn nữa, càng ngày càng thúc thủ ngay cả về phương diện pháp lý.

Nhưng Hoàng Sa chỉ là một việc thuộc về quá khứ. Vấn đề quan trọng hơn là những gì thuộc về tương lai. Những gì xảy ra ở Hoàng Sa trước kia hoặc Crimea hiện nay cũng có thể xảy ra ở Trường Sa hoặc bất cứ một mảnh đất nào trên lãnh thổ Việt Nam chỉ với những lý do bâng quơ, ví dụ, đó là đất ngày xưa (ví dụ thời Bắc thuộc) thuộc Trung Quốc hay là để bảo vệ người Hoa ở đó.

Ở Tây phương, một trong những lý do chính để người ta phản đối hành động xâm lược của Nga ở Crimea là vì thế. Thứ nhất, phần lớn biên giới giữa các quốc gia hiện nay không còn trùng hợp với biên giới ngày trước, do đó, yếu tố lịch sử không còn đủ sức thuyết phục. Ví dụ, nhân danh yếu tố lịch sử, Campuchia có thể đòi lại phần đất thuộc phía Nam của Việt Nam hoặc Pháp có thể đòi lại toàn bộ lãnh thổ của ba nước Việt Nam, Lào và Campuchia với lý do cả ba đều thuộc vùng Đông Dương của Pháp (vấn đề ở đây là người ta đẩy cái gọi là lịch sử ấy đến thời nào). Thứ hai, phần lớn biên giới các quốc gia hiện nay không còn đồng nhất với biên giới sắc tộc và/hoặc ngôn ngữ. Nếu nhân danh yếu tố sắc tộc và ngôn ngữ để đòi chủ quyền thì Anh có thể lấy lại đất của Úc, của Tân Tây Lan, thậm chí, của Canada và Mỹ; Pháp có thể đánh chiếm Quebec của Canada.

Những ví dụ vừa nêu có vẻ như quái gở. Nhưng nếu đồng ý với việc Nga chiếm Crimea thì người ta cũng đồng thời mở ngỏ cho vô số những khả năng quái gở như vậy.

* Blog của Tiến sĩ Nguyễn Hưng Quốc là blog cá nhân. Các bài viết trên blog được đăng tải với sự đồng ý của Ðài VOA nhưng không phản ánh quan điểm hay lập trường của Chính phủ Hoa Kỳ

Phản ứng đầu tiên chiếm đa số. Hầu hết các tổ chức siêu quốc gia (supranational) từ Liên Hiệp Âu Châu (European Union) đến Hội Đồng Âu Châu (Council of Europe), Hội đồng an ninh Liên Hiệp Quốc (UN Security Council), NATO đều tuyên bố Nga vi phạm chủ quyền của Ukraine. Hầu hết các quốc gia Tây phương cũng đều lên án hành động lấn chiếm phi pháp của Nga.

Điều đặc biệt là hầu hết các quốc gia Đông Âu vốn tách ra từ Liên bang Xô Viết hoặc vốn thuộc khối xã hội chủ nghĩa trước đây cũng phê phán Nga một cách gay gắt. Lithuania và Ba Lan ra thông báo chung yêu cầu Nga phải tôn trọng chủ quyền của Ukraine. Bộ Ngoại giao Albania cho hành động xâm chiếm Crimea của Nga là việc làm trái với luật pháp quốc tế. Azerbaijan, Belarus, Bosnia và Herzegovina đều yêu cầu Nga phải tôn trọng sự độc lập và sự toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine. Tổng thống Bulgaria, Latvia và Georgia, Bộ trưởng Ngoại giao các nước Cộng hòa Czech, Estonia, Phần Lan, Hungary, Romania, Serbia, Liechtenstein, Lithuania, Malta, Uzbekistan, Maldova và Montenegro, v.v… đều kêu gọi quân lính Nga rút ra khỏi Crimea và Nga phải tôn trọng chủ quyền của nước láng giềng.

Những nước ủng hộ Nga rất ít. Hầu như chỉ có ba nước công khai ủng hộ Nga: Cuba, Syria và Trung Quốc. Cuba và Syria thì ra tuyên cáo ủng hộ Nga và lên án Mỹ cũng như khối NATO một cách kịch liệt. Còn ở Trung Quốc thì, một mặt, Bộ ngoại giao kêu gọi các bên tìm cách giải quyết tranh chấp một cách hòa bình; mặt khác, Chủ tịch Tập Cận Bình lại điện thoại cho Putin thông báo là ông ủng hộ Nga.

Lưng chừng ở giữa là một số nước, như Armenia, Colombia, Ấn Độ, Kazakhstan, Macedonia, Pakistan, Slovenia, và Việt Nam: Tất cả đều bày tỏ sự “quan tâm” của họ trước sự căng thẳng tại Crimea và kêu gọi các bên giữ bình tĩnh và tôn trọng các nguyên tắc cơ bản của công pháp quốc tế.

Nói là ở giữa, nhưng nhiều nước trong số này lại tỏ ra thiên vị hẳn về phía Nga. Ví dụ, trả lời câu hỏi về quan điểm của Việt Nam trước tình hình Crimea, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam Lê Hải Bình, một mặt, “hy vọng mọi vấn đề được giải quyết trong khuôn khổ pháp luật, vì lợi ích của nhân dân Ukraine, vì hòa bình, phát triển tại khu vực và trên thế giới”; mặt khác, lại “đề nghị Ukraine có các biện pháp bảo đảm an ninh, an toàn tính mạng và tài sản cho cộng đồng người Việt Nam đang sinh sống, học tập và làm ăn tại Ukraine”. Lời đề nghị ấy kể ra cũng bình thường, hơn nữa, còn chứng tỏ sự quan tâm đến những người Việt đang sinh sống và lao động tại Ukraine, nhưng nó lại hàm ý đổ trách nhiệm về phía chính quyền Ukraine.

Việc Cuba và Syria công khai lên tiếng bênh vực và ủng hộ hành động lấn chiếm Crimea của Nga thì không có gì đáng ngạc nhiên. Các nhà bình luận chính trị trên thế giới quan tâm nhiều nhất đến phản ứng của Trung Quốc. Họ đặt vấn đề: Tại sao Trung Quốc lại đồng ý với Nga trong việc xâm lấn này?

Theo James R. Holmes, lý do chính là Trung Quốc muốn biến hành động xâm chiếm Crimea của Nga thành một tiền lệ trong sinh hoạt chính trị thế giới để sau đó họ có thể dùng bạo lực để xâm chiếm Đài Loan, hơn nữa, một số quốc gia láng giềng khác ở Đông Nam Á. Thì cũng nhân danh việc cứu giúp những người đồng chủng. Thì cũng dùng vũ lực để đặt thế giới vào cái thế đã rồi. Nếu mọi người chấp nhận việc Nga cướp Crimea từ tay của người Ukraine thì tại sao lại lên án Trung Quốc nếu Trung Quốc, một ngày nào đó, đổ quân lên Đài Loan hoặc một số hòn đảo đang tranh chấp với các nước khác?

Andong Peng thì cho Trung Quốc xem Crimea như một cái bẫy để làm cho Mỹ sa lầy vào đó và không còn khả năng để quay lại châu Á. Với Trung Quốc, đó cũng là nơi làm tiêu hao quyền lực mềm của Mỹ: nếu Ukraine bất lực trước Nga và Mỹ cũng như NATO không giúp được gì Ukraine trong hoàn cảnh tuyêt vọng ấy, các nước nhỏ khác sẽ không còn tin tưởng ở Mỹ nữa.

Đó là những tính toán chiến lược của Trung Quốc. Nhưng còn Việt Nam? Tại sao Việt Nam lại có vẻ đồng tình với Nga? Thiếu tướng Lê Văn Cương, nguyên Viện trưởng Viện chiến lược thuộc Bộ Công an, cho hành động xâm lược của Nga ở Crimea là “phù hợp với các hiệp định song phương được ký giữa Nga và Ukraine” và “không trái với Hiến chương Liên Hợp Quốc”. Hơn nữa, ông còn cho những đe dọa trừng phạt Nga của Mỹ và Tây phương chỉ là “chém gió”.

Trên các diễn đàn mạng, các dư luận viên của Hà Nội cũng đồng loạt bày tỏ sự ủng hộ của họ đối với việc Nga dùng vũ lực để chiếm đóng Crimea. Họ cho đó là điều hợp lý bởi hai lý do: Một, về phương diện lịch sử, đó vốn là đất của Nga, chỉ được Tổng bí thư Liên Xô Nikita Khrushchev tặng cho Ukraine năm 1954; và hai, về phương diện dân số, hơn một nửa dân số Crimea là người Nga.

Việc ủng hộ một động thái của một nước khác, nhất là khi nước ấy lại là một cường quốc, bao giờ cũng là một lựa chọn chính trị.

Ở đây có hai lựa chọn chính: Một là lựa chọn đồng minh và hai là lựa chọn cách thế hành xử.

Khi Việt Nam bày tỏ sự ủng hộ Nga, một cách mặc nhiên, họ chọn thái độ đối lập với Mỹ và Tây phương nói chung. Trong thời Chiến tranh lạnh, đó là một chọn lựa dễ hiểu. Nhưng nó sẽ lại trở thành khó hiểu ở thời điểm hiện nay khi Việt Nam đối diện với những nguy cơ lớn từ phía Trung Quốc, và, theo những gì một số nhân vật lãnh đạo muốn người ta hiểu, đang tìm mọi cách để cân bằng áp lực đến từ Trung Quốc. Nếu chiến lược ấy có thật thì Nga chỉ là một trong những lựa chọn, nhưng đó không phải là một lựa chọn tối ưu vì, thứ nhất, thành thực mà nói, hiện nay, trừ vũ khí nguyên tử, Nga không còn đủ sức mạnh để có thể giúp Việt Nam thoát khỏi hiểm họa từ Trung Quốc; và thứ hai, Nga không có lý do gì để vì Việt Nam mà phải đối đầu với Trung Quốc.

Về phương diện cách thế hành xử, rõ ràng Việt Nam hoàn toàn không có lợi gì, nếu không muốn nói chỉ có hại khi ủng hộ hành động một nước lớn xâm chiếm toàn bộ hoặc một phần lãnh thổ của một nước nhỏ khác. Giáo sư Carl Thayer, chuyên gia về Việt Nam của Úc, đã nhận thấy điều đó khi liên hệ vụ Crimea với vụ Hoàng Sa của Việt Nam: Cả hai đều bị một nước lớn cưỡng chiếm; và ở cả hai trường hợp, nước nhỏ và yếu hơn đành thúc thủ, hơn nữa, càng ngày càng thúc thủ ngay cả về phương diện pháp lý.

Nhưng Hoàng Sa chỉ là một việc thuộc về quá khứ. Vấn đề quan trọng hơn là những gì thuộc về tương lai. Những gì xảy ra ở Hoàng Sa trước kia hoặc Crimea hiện nay cũng có thể xảy ra ở Trường Sa hoặc bất cứ một mảnh đất nào trên lãnh thổ Việt Nam chỉ với những lý do bâng quơ, ví dụ, đó là đất ngày xưa (ví dụ thời Bắc thuộc) thuộc Trung Quốc hay là để bảo vệ người Hoa ở đó.

Ở Tây phương, một trong những lý do chính để người ta phản đối hành động xâm lược của Nga ở Crimea là vì thế. Thứ nhất, phần lớn biên giới giữa các quốc gia hiện nay không còn trùng hợp với biên giới ngày trước, do đó, yếu tố lịch sử không còn đủ sức thuyết phục. Ví dụ, nhân danh yếu tố lịch sử, Campuchia có thể đòi lại phần đất thuộc phía Nam của Việt Nam hoặc Pháp có thể đòi lại toàn bộ lãnh thổ của ba nước Việt Nam, Lào và Campuchia với lý do cả ba đều thuộc vùng Đông Dương của Pháp (vấn đề ở đây là người ta đẩy cái gọi là lịch sử ấy đến thời nào). Thứ hai, phần lớn biên giới các quốc gia hiện nay không còn đồng nhất với biên giới sắc tộc và/hoặc ngôn ngữ. Nếu nhân danh yếu tố sắc tộc và ngôn ngữ để đòi chủ quyền thì Anh có thể lấy lại đất của Úc, của Tân Tây Lan, thậm chí, của Canada và Mỹ; Pháp có thể đánh chiếm Quebec của Canada.

Những ví dụ vừa nêu có vẻ như quái gở. Nhưng nếu đồng ý với việc Nga chiếm Crimea thì người ta cũng đồng thời mở ngỏ cho vô số những khả năng quái gở như vậy.

* Blog của Tiến sĩ Nguyễn Hưng Quốc là blog cá nhân. Các bài viết trên blog được đăng tải với sự đồng ý của Ðài VOA nhưng không phản ánh quan điểm hay lập trường của Chính phủ Hoa Kỳ