Trước nhiều tin do Việt Cộng tuyên truyền cố tổng thống Việt Nam Cộng Ḥa ông Nguyễn Văn Thiệu đă mang 16 tấn vàng đi ra nước ngoài trước khi sự kiện 30-4-1975 xảy ra. Tuy nhiên gần đây những người trong cuộc như tổng giám đốc Vietcombank lúc bấy giờ đă thú nhận số vàng trên được chính quyền Sài G̣n để lại, và nhà nước Việt Cộng đă đưa số vàng đi bán cho Liên Xô.
Tổng thống VNCH Nguyễn Văn Thiệu giải mă tin đồn 16 tấn vàng
16 tấn vàng là ngân khoản dự trữ của chính phủ Việt Nam Cộng ḥa cất trong Ngân hàng Quốc gia Việt Nam vào thời điểm tháng 4 năm 1975, khoảnh khắc cuối cùng của sự tồn tại của nhà nước Việt Nam Cộng ḥa. Số vàng này gồm 1.234 thoi, trị giá 220 triệu đô-la Mỹ theo tỷ giá vào thời điểm đó.
16 tấn vàng này gắn liền với câu chuyện về tổng thống Nguyễn Văn Thiệu trong giai đoạn cuối cùng của chế độ, người ta đồn rằng Nguyễn Văn Thiệu đă đem theo 16 tấn vàng này khi chạy ra nước ngoài vào năm 1975. Thực ra, việc ông Nguyễn Văn Thiệu có kế hoạch chuyển 16 tấn vàng này ra nước ngoài (với sự giúp sức của Mỹ) là có thật, nhưng kế hoạch này đă bất thành do ông Thiệu phải từ chức trước khi kế hoạch được thực hiện.
Về sau, tổng lượng 16 tấn vàng này đến năm 1979 được nhà nước Việt Cộng bán cho Liên Xô để trả nợ và mua gạo.
“Chuyến hàng đầu tiên rời Hà Nội ngày 1-12-1979, số lượng 101 ḥm, nặng 4.455kg... Sau đó là những hợp đồng giao vàng tái chế, vay mượn, cầm cố bán vàng với số lượng hơn 40 tấn, thu được trên 500 triệu USD”- đó là một đoạn trích phát biểu của ông Nguyễn Văn Dễ, nguyên tổng giám đốc Ngân hàng Vietcombank, được ghi lại trong cuốn Lịch sử Ngân hàng Ngoại thương Việt Cộng.
Trao đổi trực tiếp với người viết, ông Dễ tâm sự sau năm 1975 Việt Cộng rất cần ngoại tệ để giải quyết những nhu cầu cấp bách của quốc gia như mua lương thực, nguyên liệu, trả nợ quốc tế đến hạn phải trả... Đặc biệt là miếng ăn của người dân thiếu hụt đến mức phải ăn trực tiếp cả hạt bo bo chưa kịp xay xát, loại lúa ḿ, lúa mạch phẩm cấp thấp. Các lănh đạo chủ chốt của Chính phủ Việt Cộng đều phải dành nhiều thời gian chạy gạo cho thấy t́nh h́nh hết sức khẩn cấp...
Để tháo gỡ các vấn đề này, nội lực nông nghiệp trong nước Việt Cộng lúc ấy không đáp ứng nổi, đ̣i hỏi phải trông ra nguồn lương thực quốc tế. Nhưng có mua nợ th́ cũng phải trả, và lấy ngoại tệ ở đâu ra? Giải pháp khả thi nhất bấy giờ là bán vàng lấy ngoại tệ. Tuy nhiên, thương vụ đặc biệt này hoàn toàn không đơn giản như nhiều người nghĩ, kể cả một số cán bộ cấp cao VC. Bởi nguồn vàng của miền Nam th́ có nhưng lại “kẹt” ở xuất xứ của Việt Cộng, nhất là lại đang trong giai đoạn cấm vận gay gắt của Mỹ.
Cuốn Lịch sử Ngân hàng Ngoại thương Việt Cộng ghi lại: “Kho vàng lúc ấy như sau: ngoài số vàng không đáng kể của miền Bắc (đơn vị tạ), Ngân hàng Nhà nước Việt Cộng đă tiếp nhận vàng của chính quyền Sài G̣n và vàng của các nguồn khác. Cơ cấu của kho vàng rất không “đồng bộ”: vàng thỏi của Anh mỗi thỏi nặng 12,7kg, vàng thỏi của Mỹ mỗi thỏi nặng 10kg. Các thỏi đều có mă riêng, nhăn hiệu, xuất xứ. Ngoài vàng thỏi c̣n có các loại vàng lá Kim Thành, các loại vàng vụn (kể cả nhẫn, ṿng, kiềng)".
"Ban đầu những người có trách nhiệm đều nghĩ đơn giản: ta có vàng, đem bán lấy ngoại tệ, việc đó đâu có khó. Nhưng ngay tại phiên giao dịch đầu tiên có tính chất thăm ḍ với Liên Xô, Liên Xô cho biết hàng hóa trên thị trường vàng quốc tế phải là những thỏi vàng chuẩn của Anh, Mỹ hoặc Liên Xô. Các loại vàng thỏi Anh, Mỹ... có xuất xứ tại Việt Cộng không thể tiêu thụ trên thị trường v́ có quá nhiều rủi ro do chính sách cấm vận của Mỹ đối với Việt Cộng”.
Nhắc lại thế bí này, ông Dễ kể Việt Cộng và Liên Xô đă bàn bạc với nhau và thống nhất phải tái chế vàng theo tiêu chuẩn của Liên Xô, mỗi thỏi 1kg. Khoảng cuối năm 1979, theo lệnh của Chính phủ và sự ủy nhiệm của Ngân hàng Nhà nước Việt Cộng, Vietcombank kư với Liên Xô các hợp đồng tái chế vàng, vay mượn cầm cố vàng và tiêu thụ vàng trên thị trường thế giới.
“Liên Xô lúc ấy rất thân thiện, giúp đỡ Việt Cộng. Tôi bay sang đó liên tục và thường chỉ có món quà duy nhất là mấy chai Nếp Mới mà họ gọi là vodka Việt Cộng” - ông Dễ nhớ phía Liên Xô cung cấp các ḥm thép tiêu chuẩn ngân hàng của họ. Việc chuyên chở vàng được thực hiện bằng máy bay thương mại Liên Xô, nhưng quá tŕnh thực hiện được bảo mật để hành khách không được biết loại hàng đặc biệt này.
Là người tham gia nhiệm vụ này ở đoạn trong nước, nguyên phó tổng giám đốc Vietcombank Việt Cộng Nguyễn Duy Lộ cũng không quên: “Ông Dễ phụ trách đoạn ở Liên Xô. C̣n tôi là thành viên hội đồng kiểm kê quốc gia lo những việc trong nước như kiểm kê số lượng vàng, đóng ḥm theo tiêu chuẩn và niêm phong. Vàng từ kho ngân hàng được bảo mật chở ra sân bay Nội Bài. Công tác bảo vệ rất kín. Tôi kiểm tra niêm phong, hoàn tất thủ tục xong mới chuyển ra máy bay của Hăng hàng không Liên Xô. Ngay cả nhân viên sân bay cũng ít người được biết loại hàng đặc biệt này”.
Khi các ḥm vàng được đưa lên máy bay, ông Nguyễn Văn Dễ lúc ấy là phó tổng giám đốc Vietcombank có nhiệm vụ trực tiếp theo chuyến bay của Hăng hàng không Aeroflot. Ông được cấp hộ chiếu ngoại giao đi Liên Xô bất cứ lúc nào cũng được để lo đàm phán, kư kết hợp đồng giao hàng, tái chế vay cầm cố bằng vàng, bán hàng với Ngân hàng Ngoại thương Liên Xô. Máy bay hạ cánh, ngân hàng phía Liên Xô có xe bọc thép đón sẵn. Họ không mở ḥm, kiểm đếm số lượng vàng trong đó mà chỉ niêm phong rồi tiếp tục chuyển về kho bảo mật.
Nhiều năm sau, ông Dễ vẫn nhớ rất chi tiết: “Tất cả khoảng hơn 40 tấn, trong đó có 16 tấn vàng thỏi tiếp quản của ngân hàng VNCH, c̣n lại là các loại vàng khác nhau từ những nguồn khác. Ngay sau chuyến đầu tiên chuyển đi 4.455kg trong 101 ḥm vào ngày 1-12-1979, Chính phủ Việt Cộng đă gửi công hàm đến Liên Xô đề nghị vay 100 triệu USD để dự pḥng thanh toán nợ đến hạn trong khi chưa có nguồn thu xuất khẩu”.
Chính ông Dễ được Bộ Ngoại giao ủy nhiệm kư hợp đồng vay ngoại tệ này. Phía Liên Xô đồng ư cho vay, nhưng phải theo thông lệ thương mại quốc tế v́ họ cũng không có ngoại tệ dư thừa, phải huy động từ thị trường tự do.Theo đó, Việt Cộng chỉ có thể được vay với điều kiện thế chấp bằng chính số lượng vàng chuyển sang Liên Xô. Hiệp định vay 100 triệu USD thế chấp bằng vàng đă hoàn tất vào khoảng tháng 3-1980.
“Sở dĩ Việt Cộng phải vay nóng ngoại tệ như vậy bởi lượng vàng chuyển sang tái chế ở Liên Xô không kịp đem ra thị trường bán, trong đó có Thụy Sĩ. Các nhu cầu cấp bách của quốc gia gồm cả vấn đề nóng bỏng lương thực cho người dân đ̣i hỏi phải có ngoại tệ ngay. Sau đó Việt Cộng dùng tiền bán vàng trả lại cho Liên Xô”.
Hầu như tháng nào ông Dễ cũng bay sang Liên Xô. Hơn 40 tấn vàng được chuyển đi nhiều đợt. Nhiệm vụ bảo vệ của Việt Cộng chỉ đảm trách đến khi đưa lên máy bay Liên Xô, sau đó thuộc trách nhiệm của họ. Khoảng năm 1988, Vietcombank đă chuyển về nước lại khoảng 2,7 tấn vàng c̣n gửi tại Liên Xô do t́nh h́nh bất ổn của họ. Đặc biệt, khoảng 5,7 tấn vàng gửi tại Ngân hàng Thụy Sĩ cũng được Việt Cộng chuyển về Tiệp Khắc. Họ đă bán giúp để Việt Cộng lấy ngoại tệ sử dụng cho nhu cầu tiêu dùng cán bộ trong nước.