Nghiên cứu về khả năng động vật nhận ra bản thân trong gương bắt đầu vào năm 1970 và đến nay, chỉ một số ít vượt qua bài kiểm tra.
Một con khỉ đang soi gương tại khu đền ở Jaipur, Ấn Độ. Ảnh: Ayse Topbas
Con người là loài duy nhất ngắm nh́n h́nh ảnh của ḿnh trong gương mỗi ngày, nhưng không phải loài duy nhất nhận ra chính ḿnh trên các bề mặt phản chiếu. Giới khoa học đă kiểm tra khả năng nhận diện bản thân trong gương ở nhiều loài, bắt đầu với nghiên cứu về tinh tinh (Pan troglodytes) công bố năm 1970.
Những con vật từ kiến, cá đuối đến vẹt xám châu Phi (Psittacus erithacus) đă được nghiên cứu kỹ để t́m dấu hiệu cho thấy chúng có thể tự nhận thức bản thân khi nh́n vào gương. Một số ít nhận ra chúng đang quan sát chính ḿnh, nhiều loài hoàn toàn không nhận ra, trong khi một số thể hiện những hành vi không rơ ràng.
"Nhiều động vật không vượt qua được. Chúng cần tự kiểm tra một dấu vết trực quan trước gương mà không cần bất cứ sự huấn luyện hay phần thưởng nào. Hành động đó cần phải tự phát", Frans de Waal, nhà linh trưởng học tại Đại học Emory, giải thích.
Trong thí nghiệm năm 1970, 4 con tinh tinh được gây mê và dùng thuốc nhuộm đỏ đánh dấu lên mặt. Khi thức dậy, tinh tinh xem xét những chỗ bị đánh dấu trong gương, chứng tỏ chúng hiểu rằng chúng đang nh́n chính ḿnh. Bài kiểm tra đánh dấu được coi là bằng chứng thuyết phục nhất về khả năng tự nhận thức trước gương.
Nhiều loài vượn lớn khác cũng vượt qua bài kiểm tra. Đười ươi nhận ra chính chúng, thậm chí xác định được các dấu vết trên cơ thể, trong một nghiên cứu năm 1973. Một nghiên cứu năm 1994 cho thấy tinh tinh lùn kiểm tra những vùng cơ thể mà nếu không có gương, chúng sẽ không thể nh́n thấy. Tuy nhiên, thử nghiệm với khỉ đột không đem lại kết quả rơ ràng.
Khỉ thường coi h́nh ảnh phản chiếu của ḿnh là một con vật khác, dù một loạt nghiên cứu gây tranh căi chỉ ra rằng, một số loài khỉ có thể nhận ra bản thân sau khi trải qua huấn luyện. Những người phê phán cho rằng hành vi học được như vậy không phải là bằng chứng đáng tin cậy về khả năng tự nhận thức.
Một con voi châu Á (Elephas maximus) đă vượt qua bài kiểm tra gương theo một nghiên cứu năm 2006. Ảnh: chuchart duangdaw
Ngoài các loài vượn lớn, cho đến năm ngoái, động vật có vú trên cạn duy nhất vượt qua bài kiểm tra một cách thuyết phục là một con voi châu Á (Elephas maximus) tại Vườn thú Bronx, Mỹ. Tuy nhiên, theo nghiên cứu đăng trên tạp chí Neuron tháng 1/2024, chuột dường như cũng nhận ra những thay đổi trên cơ thể chúng trong gương.
Cá heo cũng có thể nhận thức được h́nh ảnh phản chiếu của chính ḿnh. Một nghiên cứu năm 1995 dùng video thay cho gương và một nghiên cứu năm 2001 sử dụng gương đều chỉ ra, cá heo dựa vào h́nh ảnh của chúng để kiểm tra các dấu vết trên cơ thể.
Năm 2008, nhóm nhà khoa học nghiên cứu chim ác là Á-Âu (Pica pica) phát hiện bằng chứng đầu tiên cho thấy một loài không phải động vật có vú có khả năng nhận ra bản thân trong gương. Năm 2022, chim cánh cụt Adélie hoang dă (Pygoscelis adeliae) cũng bộc lộ dấu hiệu tự nhận thức trước gương, dù chúng không phản ứng với những chiếc yếm màu sắc đặt quanh cổ để đánh dấu.
Những thử nghiệm trên động vật bậc thấp gây ra nhiều tranh căi. Theo một nghiên cứu năm 2015, kiến có thể có khả năng tự nhận thức phần nào v́ chúng cố gắng loại bỏ lớp sơn xanh trên đầu khi nh́n vào h́nh ảnh phản chiếu. Hai nghiên cứu năm 2016 và 2019 cho thấy cá nạng hải và cá Labroides dimidiatus cũng có thể nhận ra chúng trong gương. Trong nghiên cứu năm 2024, nhóm chuyên gia phát hiện chuột cũng t́m cách loại bỏ dấu vết trên cơ thể.
Như vậy, những sinh vật được cho là nguyên thủy hơn lại vượt qua bài kiểm tra gương, trong khi một số động vật thông minh nhất không tính con người, bao gồm cả vẹt xám châu Phi, th́ thất bại. Điều này khiến tính hữu ích của bài kiểm tra gương bị đặt câu hỏi. Các nhà khoa học không chắc bài kiểm tra này có cho thấy ư thức thực sự của động vật về bản thân giống như con người hay chỉ đơn giản là một dạng nhận thức cơ thể.