Không chỉ là Majestic, Grand hay Bảo tàng Mỹ thuật
Nhắc đến “chú Hỏa”, người ta thường nhớ ngay đến những tòa nhà lộng lẫy: Bảo tàng Mỹ thuật vàng óng, khách sạn Majestic trông ra sông, Grand Hotel bề thế trên góc đường Đồng Khởi… Những công trình ấy đã thành biểu tượng, đi vào sách vở, postcard, tour du lịch. Nhưng nếu chỉ nhìn vào đó, ta sẽ bỏ lỡ một phần rất đẹp của Sài Gòn: những căn nhà cho thuê, khu dân cư “bình dân” mà gia đình Hui Bon Hoa âm thầm dựng nên. Chúng không hào nhoáng, không trải thảm đỏ đón khách, nhưng mỗi ô cửa, mỗi bậc thềm đều cho thấy một tầm nhìn vượt khỏi thời đại.
“Chú Hỏa” không chỉ là một người
Thực ra cái tên “chú Hỏa” mà người Sài Gòn quen miệng gọi là cả một gia đình: ông Hui Bon Hoa đời đầu và ba người con trai. Sau khi gây dựng cơ nghiệp, thế hệ sau không chỉ tiếp tục làm giàu mà còn phát triển công ty bất động sản với một con mắt thẩm mỹ kỳ lạ – đến hôm nay nhìn lại vẫn thấy tinh tế. Họ xây biệt thự cho giới thượng lưu, nhưng cũng đặt ra tiêu chuẩn rất cao cho cả nhà cho thuê, khu phố, chung cư bình dân. Ở thời mà “nhà mướn” thường đồng nghĩa với chật chội, tạm bợ, thì các dãy nhà mang dấu ấn Hui Bon Hoa lại thẳng hàng, thông gió tốt, nhiều ánh sáng và… đẹp một cách sang trọng.
Hào Sỹ Phường – tiểu khu Tứ hợp viện trên đất Chợ Lớn
Đi vào Hào Sỹ Phường một buổi chiều, khi mấy ông bà tóc bạc kê ghế ngoài hành lang trò chuyện, trẻ con chạy lon ton giựt cô hồn trên các ban công nhỏ, ta mới hiểu người thiết kế nơi này đã nghĩ xa đến chừng nào. Cái hành lang vắt ngang nối hai dãy nhà – thứ chi tiết “xa xỉ” trong một khu bình dân – khiến cả tiểu khu biến thành một Tứ hợp viện kiểu Hoa rộn ràng, ai nhà nấy mà vẫn chung hơi thở.
Mặt tiền Hào Sỹ Phường mềm mại và nữ tính: cửa sổ uốn cong đối xứng, cửa chính cũng có đường lượn nhẹ phía trên, các đấu củng sát mái chạy dài tạo cảm giác Á Đông rất rõ. Khi những cánh cửa gỗ màu sắc mở ra, bên trong là một thế giới rực rỡ, có mùi nhang, mùi cơm tối, tiếng TV, tiếng gọi nhau í ới. Giữa một Sài Gòn đang bị những block bê tông vuông vức lấn át, Hào Sỹ Phường nhắc ta nhớ rằng “nhà ở” trước hết là chỗ để con người gặp gỡ nhau, chứ không chỉ là mét vuông sàn.
Khu phố Pháp trong hẻm 158 Nguyễn Công Trứ
Rẽ vào hẻm 158 Nguyễn Công Trứ, nếu chịu khó ngẩng đầu lên khỏi những bảng hiệu, dây điện, bãi giữ xe lộn xộn, bạn sẽ thấy một khu phố Pháp thu nhỏ. Không nhiều chi tiết trang trí rườm rà, dãy nhà nối liền nhau tạo nên những mảng tường vững chãi, các khung cửa cao, đều tăm tắp. Tất cả nhuốm màu cổ điển trầm lắng, dù chân nhà giờ đã bị hàng quán bám đầy.
Hãy thử tưởng tượng, vào một ngày nào đó của thập niên 1930, khi những cánh cửa lớn đồng loạt mở ra, gió từ lòng hẻm ùa vào, tiếng người nói cười vang dọc hành lang. Cái cảm giác “gió trẩy hội” ấy chính là thứ mà người thiết kế đã đặt cược, chứ không phải là vài mét vuông mặt tiền cho thuê quảng cáo như bây giờ. Dù đã xộc xệch, khu hẻm vẫn còn in rõ “thương hiệu chú Hỏa” ở sự đồng nhất và đẳng cấp ngầm mà ta dễ dàng nhận ra nếu chịu bớt vội vàng.
Chung cư 15 Trần Hưng Đạo – nơi bậc tam cấp cũng biết làm dáng
Chung cư 15 Trần Hưng Đạo là một trường hợp thú vị: không do công ty Hui Bon Hoa xây, mà được gia đình mua lại từ ông Huỳnh Huệ Ký vào năm 1925. Trong khi khách sạn cũ của Huỳnh Huệ Ký bị phá bỏ để nhường chỗ cho Majestic, dãy nhà này lại được giữ nguyên. Điều đó đủ để thấy “chú Hỏa” đánh giá cao giá trị kiến trúc ở đây đến mức nào.
Ngày nay, các bảng hiệu che gần hết phần ban công rộng rãi nhìn thẳng vào trung tâm. Nhưng nếu lùi lại vài bước, bạn sẽ nhận ra những dãy hành lang siêu rộng – rộng đến mức có thể đặt bàn ghế, trồng cây – và đặc biệt là các bậc tam cấp điệu đà dẫn lên từng căn hộ. Không có chung cư cao tầng hiện đại nào ở Sài Gòn còn giữ kiểu bậc thềm quý phái như vậy. Trong mắt người xưa, ngay cả nơi ở bình dân cũng xứng đáng được bước lên từ những bậc tam cấp đẹp đẽ, chứ không phải leo qua những cầu thang sắt lạnh lẽo.
Lê Công Kiều cổ điển và những khu phố “châu Âu tí hon”
Trên đoạn đường Lê Công Kiều ngày nay – nơi các cửa hàng đồ cổ chen chúc – vẫn còn thấp thoáng vài căn nhà từng thuộc về công ty Hui Bon Hoa. Các khung cửa vòm cong nhẹ, những cánh gỗ cổ điển với chi tiết chạm trổ tinh xảo, bệ cửa giật cấp, lỗ thông gió nhỏ xíu được bố trí đều đặn… tất cả tạo nên cảm giác như đang đi trong một khu phố châu Âu hiền hòa.
Để uốn cong phần trên mỗi cánh cửa gỗ không hề đơn giản, nhất là với kỹ thuật và vật liệu thời đó. Nhưng người ta vẫn làm, vì hiểu rằng sự mềm mại ấy sẽ làm mặt phố bớt khô khan, cho người đi đường một chút khoái cảm thị giác mỗi khi ngẩng đầu. Khi những ngôi nhà như thế đứng cạnh nhau, chúng tạo nên một “phông nền” chỉn chu cho đời sống thường nhật: xe đẩy, gánh hàng rong, người bán kẻ mua… bỗng thấy mình đang diễn trong một cuốn phim cổ.
Những đốm sáng lặng lẽ giữa một Sài Gòn đổi thay
Ngày nay, dấu ấn của gia đình Hui Bon Hoa vẫn rải rác khắp Sài Gòn: vài ngôi nhà cầu kỳ trên đường Yersin, dãy nhà có cửa vòm liên tục trên Trần Hưng Đạo, những căn phố trên Nguyễn An Ninh trước chợ Bến Thành… Nhiều nơi đã xuống cấp, bị che lấp bởi bảng hiệu, dây điện, những lần sửa chữa cẩu thả. Một số công trình không nằm trong diện bảo tồn nên đã biến mất, nhường chỗ cho cao ốc kính và bê tông.
Thế nhưng, nếu một sáng đẹp trời bạn tạt qua Bảo tàng Mỹ thuật, đi ngang Grand, Majestic rồi rẽ vào các tiểu khu bình dân ấy, có thể bạn sẽ bất ngờ. Dưới tán cây, khi nắng sớm đổ xuống những ô cửa sổ cong cong, những hành lang nối liền mái nhà, Sài Gòn bỗng quay ngược kim đồng hồ. Ta thấy mình đang bước đi trong một thành phố khác – trầm tĩnh hơn, duyên dáng hơn, nơi ngay cả “nhà mướn bình dân” cũng được xây bằng sự tôn trọng dành cho người ở và tình yêu dành cho cái đẹp.
Nếu không có những “chú Hỏa” của hơn trăm năm trước, có lẽ hôm nay chúng ta sẽ đi trên các con đường khô khan, thẳng đuột, chỉ toàn mặt tiền kính và tường phẳng. May mắn thay, giữa bao nhiêu thứ đã mất, vẫn còn những đốm sáng le lói ấy. Lộng lẫy một cách âm thầm, chúng nhắc ta rằng Sài Gòn từng – và vẫn – có khả năng đẹp đến nhường nào, chỉ cần có những người chịu khó xây dựng bằng cả khối óc lẫn trái tim.