Từ thắc mắc nhỏ trước cửa nhà mình
Lâu nay mình cứ théc méc: sao số nhà ở Mỹ kỳ cục vậy? Hai căn sát vách, chung hàng rào, mà lại cách nhau tới 6 số. Nhà mình 8541 thì nhà kế bên là 8547, nhà đối diện lại số chẵn và cũng nhảy 6 số. Nhìn thì lộn xộn, nhưng hễ gõ lên bản đồ là GPS dẫn đến đúng tận cửa, chuẩn từng mét. Hôm rồi đọc được một bài giải thích, mới biết phía sau mớ số “lung tung” ấy là cả một hệ thống rất khoa học. Tự dưng thấy mấy con số trước cửa nhà cũng… có câu chuyện để kể.
Số nhà ở Mỹ không đếm nhà, mà “đo khoảng cách”
Người Việt mình hay nghĩ số nhà là thứ tự: căn thứ nhất, căn thứ hai, căn thứ ba… Còn người Mỹ thì coi mỗi con số như một tọa độ dọc theo con đường. Thành phố chia con đường thành các đoạn bằng nhau, tính theo feet hay mile, rồi gán con số tương ứng cho đoạn đó. Bởi vậy hai căn sát nhau vẫn có thể là 1005 và 1011, chứ không nhất thiết 1005 – 1007. Nếu lô đất dài hơn, nếu giữa hai nhà có chừa khoảng trống để chia lô trong tương lai, thì số nhảy xa là chuyện bình thường. Mục đích không phải đếm “nhà thứ mấy”, mà là nhìn số nhà là biết nó đang nằm ở chỗ nào trên trục đường.
Một bên chẵn, một bên lẻ: đường phố cũng có “hai phe”
Trên cùng một con đường ở Mỹ, thường có một bên hoàn toàn số lẻ, bên kia hoàn toàn số chẵn. Ở nhiều bang miền Tây như California, số chẵn hay được đặt ở phía Bắc hoặc phía Đông con đường, nhưng đi sang miền Đông thì quy tắc có thể đảo ngược. Vậy nên bạn sẽ thấy một dãy là 1000, 1002, 1004…, còn bên đối diện là 1001, 1003, 1005… Nghe qua có vẻ rối, nhưng chính sự phân tách chẵn – lẻ này giúp bưu tá, nhân viên giao hàng, xe cứu thương, lính cứu hỏa tìm đúng phía đường chỉ trong vài giây, không phải chạy lòng vòng.
Trục gốc của thành phố và quy tắc “mỗi block = 100 số”
Hầu hết các thành phố ở Mỹ đều có một điểm gốc – nơi hai tuyến đường lớn cắt nhau, kiểu như First Ave và Main St. Từ giao điểm đó, số nhà bắt đầu tăng dần khi đi ra xa, đồng thời đổi hướng bằng các chữ North, South, East, West. Nhìn vào địa chỉ, bạn có thể đoán ngay: nhà này nằm phía Tây hay phía Đông, Bắc hay Nam của trung tâm. Trong những thành phố quy hoạch kiểu ô bàn cờ, mỗi block (đoạn phố giữa hai ngã tư) thường tương ứng với 100 số nhà. Block đầu là 100–199, kế đó 200–299, rồi 300–399… Địa chỉ “345 Oak Avenue” thì gần như chắc chắn nằm trong block thứ ba trên đường Oak. Hễ qua một giao lộ chính, con số lại nhảy thêm 100. Cứ thế, số nhà biến thành thước đo khoảng cách: 10 block xấp xỉ 1 mile, chỉ cần nhìn giấy là ước chừng được quãng đường.
Đường dài, ngoại ô và cách đánh số theo mile
Ở các tuyến đường lớn chạy xuyên thành phố hoặc ngoài nông thôn, hệ thống đánh số còn “toàn học” hơn: địa chỉ gắn với số mile tính từ đầu đường. Một địa chỉ như 14220 River Road cho bạn biết căn nhà nằm gần mile thứ 14, còn phần “220” thể hiện vị trí trong đoạn mile đó. Đó là lý do ở ngoại ô, hai căn gần nhau có thể chênh nhau 10–20 số mà vẫn nằm kề cổng. Địa chỉ không phải là chuyện cảm hứng, mà phản ánh khoảng cách thật trên mặt đường.
Vì sao số nhà “nhảy cóc” lung tung?
Nắm được nguyên tắc rồi thì chuyện số nhà nhảy không đều chẳng còn bí hiểm nữa. Giữa hai căn có thể là khu thương mại, bãi đất trống, góc đường hay một khu nhà đã bị phá, gộp, chia lại. Mỗi thành phố, mỗi quận còn có quy định riêng: nơi thì mỗi block 100 số, nơi 200 số, nơi lại đo sát theo chiều dài lô đất. Kết quả là bạn có thể thấy số 8541, kế đó 8547, rồi 8553, nhưng thực tế quãng cách giữa các cổng lại rất hợp lý nếu nhìn từ góc độ “tọa độ trên trục đường”. Nói gọn: hệ thống số nhà ở Mỹ ưu tiên chỉ ra vị trí, chứ không quan tâm nhà đó là “thứ mấy” trong xóm.
ZIP Code: từ thư tay tới bản đồ số
Nếu số nhà là tọa độ trên một con đường, thì ZIP Code là tọa độ của cả vùng. ZIP là viết tắt của Zone Improvement Plan – kế hoạch phân vùng bưu chính được Mỹ áp dụng từ năm 1963 để phân loại thư cho nhanh. Mỗi ZIP Code cơ bản có 5 chữ số, và có thể được kéo dài thành ZIP+4 với 9 chữ số cho độ chính xác cao hơn. Ví dụ 92841-3721: hai số đầu chỉ vùng bưu chính lớn (như California), ba số đầu chỉ khu vực trung tâm trong vùng, năm số đầu xác định khu giao thư cụ thể, còn bốn số cuối cùng “zoom” đến block, tòa nhà hoặc nhóm hộ gia đình. Nhờ đó, một phong bì thư, một kiện hàng hay một đơn hàng online có thể được dẫn đường đi rất chính xác, đôi khi sai lệch chỉ vài mét.
ZIP Code không phải ranh giới thành phố
Điều thú vị là ranh giới ZIP không trùng hoàn toàn với ranh giới hành chính. Bưu điện thiết kế ZIP theo đường đi của xe giao thư, chứ không theo bản đồ chính trị. Thế nên có khi hai nhà trong cùng một thành phố lại khác ZIP, hoặc một mã ZIP ôm luôn phần đất của hai thành phố giáp nhau. Dù vậy, ngày nay ZIP Code không chỉ phục vụ bưu chính. Nó còn được dùng để tính thuế, bảo hiểm, chia khu học chánh, lập bản đồ y tế, nghiên cứu dân số, thậm chí nhắm mục tiêu quảng cáo. Chỉ một dãy số nhỏ, nhưng đằng sau là cả một lớp dữ liệu về đời sống cư dân.
Nhìn lại những con số trước cửa nhà
Tóm lại, số nhà ở Mỹ không phải trò “thích thì gán”, mà là kết quả của một hệ thống coi địa chỉ như tọa độ: một bên là số lẻ, một bên là số chẵn, mỗi block thường tương ứng với 100 số, đường dài thì đánh theo mile; càng xa trung tâm, số càng lớn. ZIP Code thì chia cả nước thành những vùng bưu chính, rồi chi tiết dần xuống từng block, từng tuyến phát thư. Lần tới, khi chạy xe qua những dãy nhà có số nhảy cóc 8541 – 8547 – 8553, bạn có thể mỉm cười: hóa ra, chúng không vô lý chút nào. Và khi gõ địa chỉ lên bản đồ, thấy GPS dẫn mình tới đúng cái cổng cần tìm, hãy nhớ đằng sau sự “chính xác thần kỳ” đó là cả một triết lý quy hoạch rất lạnh lùng, khô khan mà cũng đầy thông minh của người Mỹ: biến từng con số thành một tọa độ trong không gian sống của họ.