Trong nhiều thập kỷ qua, việc điều trị bị rắn độc cắn vẫn dựa vào kỹ thuật cũ kỹ từ thế kỷ 19: tiêm nọc rắn vào ngựa, rồi lấy huyết thanh để làm trung ḥa độc tố. Nhưng giờ đây, giới khoa học đang t́m cách để chế tạo ra một loại thuốc giải độc "phổ quát" hơn, có thể cứu con người tránh khỏi nhiều loài rắn độc khác nhau chỉ bằng một mũi tiêm chích. Câu hỏi ở đây là: liệu giấc mơ đó có khả thi hay chỉ là một lời hứa hẹn viển vông?
(Minh họa)
Câu chuyện bắt đầu với ông Jacob Glanville, giám đốc điều hành công ty kỹ thuật sinh học
Centivax (Hoa Kỳ). Khi ông gặp Tim Friede, một chuyên gia nghiên cứu loài ḅ sát nổi tiếng với khả năng được miễn nhiễm với nọc độc của nhiều loài rắn độc gây chết người, lời đầu tiên của ông Glanville nói ra là:
"Tôi muốn có một ít máu của anh". Đằng sau câu nói ấy là cả một dự án đầy táo bạo: tạo ra thuốc giải độc có thể vô hiệu hóa hầu hết các loại nọc rắn độc trên thế giới.
Trong suốt hơn 20 năm, Tim Friede đă tự biến cơ thể ḿnh trở thành một
"pḥng thí nghiệm sống". Ông tự tiêm chích cho ḿnh nọc độc từ đủ loại rắn: rắn hổ mang, mamba đen, taipan, cạp nong và nhiều loài khác, lên đến hơn 800 lần. Cơ thể của ông dần dần đă tạo ra các kháng thể mạnh mẽ chống lại nhiều loại độc tố khác nhau. Với ông Glanville, những kháng thể đó chính là kho báu sống, thứ nguyên liệu quư giá giúp mở đường cho loại huyết thanh kháng nọc
"phổ thông rộng răi" đầu tiên trên thế giới.
(Minh họa)
Nọc độc rắn là một hỗn hợp rất phức tạp, có thể chứa đến 70 loại độc tố khác nhau. Mỗi loài rắn, thậm chí cùng một loài ở các vùng địa lư khác nhau, lại tạo ra những biến thể độc tố riêng biệt. Chỉ với một thay đổi nhỏ trong cấu trúc hóa học cũng đủ khiến cho thuốc giải độc trở nên vô dụng. Nhưng ông Glanville tin rằng mọi nọc độc đều có chung một yếu điểm: chúng đều là biến thể của khoảng 10 loại protein căn bản, nghĩa là vẫn có những
"sự liên kết" tương tự mà kháng thể có thể nhắm vào.
Từ mẫu máu 40 ml của Friede, ông Glanville đă hợp tác với chuyên gia hóa sinh Peter Kwong và nhóm nghiên cứu tại
Viện Y tế Quốc gia Mỹ (NIH) và Đại học Columbia. Họ cho tách chiết DNA ra, tạo ra thư viện kháng thể và t́m ra các kháng thể có khả năng trung ḥa độc tố của nhiều loài rắn khác nhau.
Kết quả này đă được công bố ra trong năm 2025 trên tạp chí
Cell: hỗn hợp gồm có 3 thành phần, trong đó có hai kháng thể được đặt tên là
LNX-D09 và
SNX-B03 cùng một loại thuốc có tên
varespladib đă giúp cho chuột vẫn sống sót khi bị tiêm nọc độc từ 19 loài rắn thuộc ḍng rắn hổ mang.
Cụ thể hơn, hỗn hợp này đă giúp bảo vệ hoàn toàn con chuột khỏi 13 loài rắn độc và làm giảm đáng kể triệu chứng ở sáu loài rắn c̣n lại. Đây được xem là bước tiến lớn trong hành tŕnh tạo ra thuốc giải độc tổng quát. Ông Glanville tin rằng một loại
"huyết thanh toàn năng" có thể nằm trong tầm tay con người.
Tuy nhiên, không phải ai cũng đồng t́nh với vấn đề này. Andreas Hougaard Laustsen-Kiel, chuyên gia về kỹ thuật sinh học tại Đại học Kỹ thuật ở Đan Mạch cho rằng, ư tưởng này tuy hấp dẫn nhưng không thực tế lắm.
"Rắn cắn không phải là một căn bệnh. Mỗi loài rắn lại có nọc độc riêng biệt, và các độc tố ở châu Phi đôi khi hoàn toàn khác với ở châu Mỹ", ông này cho biết. Theo ông, việc t́m kiếm một loại thuốc duy nhất cho tất cả các loài rắn chẳng khác nào
"tạo ra một viên thuốc điều trị cùng lúc Alzheimer, ung thư và tiểu đường".
(Minh họa)
Laustsen-Kiel cho rằng, thay v́ nghiên cứu chế ra một loại thuốc duy nhất, giải pháp khả thi hơn là tạo ra một "
bộ" các huyết thanh đặc trị theo từng khu vực địa lư, nơi mà các loài rắn có thành phần nọc độc tương đồng. Qua cách này, các trung tâm y tế có thể nhanh chóng lựa chọn loại huyết thanh phù hợp mà vẫn tiết kiệm được chi phí sản xuất.
Trên thực tế, việc chế tạo ra thuốc giải độc tổng quát c̣n vấp phải nhiều rào cản khác. Hiện nay, hầu hết loại huyết thanh kháng nọc rắn độc vẫn được sản xuất bằng cách tiêm nọc độc vào động vật như ngựa hoặc cừu rồi cho tách lấy ra kháng thể. Phương pháp này không chỉ tốn kém thời gian, mà c̣n tiềm ẩn nguy cơ gây ra dị ứng, sốc phản ứng cho người bệnh do kháng thể này có nguồn gốc ở động vật.
Một hướng đi mới đang được kỳ vọng là sử dụng kỹ thuật kháng thể đơn ḍng ở người (
monoclonal antibody-mAb). Đây là các kháng thể được tạo ra trong pḥng thí nghiệm, được thiết kế để phù hợp với hệ miễn dịch của con người, đồng thời có thể trung ḥa nhiều biến thể độc tố cùng một lúc.
Hồi năm 2024, nhóm nghiên cứu của tiến sĩ Kartik Sunagar tại Viện Khoa học Ấn Độ đă cho thử nghiệm hơn 50 tỷ kháng thể tổng hợp của người và chọn ra được một kháng thể có khả năng trung ḥa nọc độc của hàng loạt loài rắn độc nguy hiểm như rắn hổ mang chúa, rắn mamba đen và rắn cạp nong.
"Nếu bạn vô hiệu hóa được một thành phần cốt lơi trong nọc rắn, bạn có thể vô hiệu hóa toàn bộ độc tố", ông Sunagar giải thích.
Vấn đề lớn nhất hiện nay không c̣n nằm ở khoa học, mà ở khả năng cho sản xuất hàng loạt.
"Một thuốc giải độc càng chứa nhiều thành phần th́ sẽ càng mắc tiền hơn để chế ra", Sunagar cho biết.
"Và ở những nơi chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bởi rắn cắn như châu Phi, Nam Á hay Nam Mỹ th́ chi phí vốn là rào cản lớn nhất".
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), mỗi năm có đến 138,000 người bị tử vong do rắn độc cắn, phần lớn ở các quốc gia đang phát triển. Con số thực tế có thể c̣n cao hơn v́ có nhiều nạn nhân không được tiếp cận với dịch vụ y tế hoặc không biết họ bị rắn độc cắn. Trong khi đó, việc xác định chính xác loài rắn và t́m đúng loại huyết thanh tương ứng lại là cuộc chạy đua với thời gian.
Centivax hiện đang chuẩn bị cho thử nghiệm loại thuốc mới của ḿnh trên chó bị rắn độc cắn tại Úc, trước khi tính đến việc đem thử nghiệm trên con người. Đồng thời, ông Glanville và các đồng nghiệp cũng bắt đầu nghiên cứu chế ra một loại huyết thanh tương tự dành cho loại rắn lục, nhóm rắn độc phổ biến ở châu Á và Nam Mỹ.
Dù c̣n nhiều tranh căi, hầu hết các chuyên gia đều đồng ư rằng cuộc nghiên cứu của ông Glanville đă mở ra một hướng đi mới đầy tiềm năng. Thay v́ một loại thuốc
"toàn năng", tương lai có thể là một
"bộ thuốc giải độc toàn cầu", mỗi loại được cho tối ưu hóa cho từng khu vực địa lư, nhưng có khả năng bảo vệ con người khỏi phần lớn các loài rắn độc nguy hiểm nhất hành tinh.
Như lời ông Glanville đă chia sẻ:
"Điều mà chúng tôi đang làm không chỉ là chế tạo ra thuốc mới và hửu hiệu. Chúng tôi đang cố gắng thay đổi cách mà thế giới chống lại rắn độc, từ kỹ thuật cũ kỹ của thế kỷ 19 sang một giải pháp sinh học hiện đại có thể cứu sống hàng trăm ngàn người mỗi năm".
Và có lẽ, trong tương lai không xa, những vết rắn cắn vốn là nỗi ám ảnh hàng ngàn năm của nhân loại sẽ không c̣n là bản án tử nữa.