Nguyễn Huy Cường: Đời cha bán gạo, đời con khát nước
(Bài tiếp theo về nước ở Đồng bằng sông Cửu Long)
Nếu bây giờ tập trung truy tìm nguyên nhân chính tạo nên khô hạn, thiếu nước ở Đồng bằng sông Cửu Long thì thật dễ dàng tìm ra vài lý do vừa thực, vừa mơ hồ, như: Do biến đổi khí hậu. Do biến động ở thượng nguồn sông Mê Kông. Do ý thức người dân trong việc sử dụng nước v.v...
Những nét này cái nào cũng thực nhưng có điều ít ai thấy, nó cũng là cái rất thực, dễ giải thích, dễ thực hiện, đó là chính sách “An ninh lương thực” (ANLT) được nhấn mạnh khoảng gần hai chục năm nay.
Bài viết hôm nay sẽ làm sâu sắc vấn đề này.
Để dễ hình dung, ta hãy tưởng tượng đến một vùng nhỏ hơn, là một huyện. Huyện này mỗi năm tiêu dùng hết 100 tấn lương thực. (Tôi giả định nên làm tròn số cho dễ hình dung).
Để tạo được an ninh lương thực, huyện phải sản xuất ra 150 tấn. Nếu mất mùa, sẽ đủ ăn qua một vụ. Là đủ. Nếu để huyện này phải "bao" ANLT cho một… tỉnh, phải sản xuất ra 200 tấn. Tạm hiểu là gấp hai lần mức tiệu thụ cho dân huyện này.
Trở lại vấn đề sản xuất lương thực và tiêu dùng lương thực ở ĐBSCL. Sản xuất lương thực của vùng ĐBSCL chiếm 49,6% sản lượng cây lương thực có hạt của cả nước, bình quân lương thực có hạt theo đầu người ở đây là 1.360 kg/ năm.
Nên biết, về đại thể, mỗi người dân một năm chỉ tiêu thụ hết 150 kg gạo là cao, còn ở vùng đô thị chỉ 50 kg, đã dư. Bình quân theo tính toán của một nhà chuyên môn là khoảng 8 kg/ tháng. Như vậy, lượng lương thực ĐBSCL nếu để đáp ứng an ANLT cho họ rồi còn dư khoảng 1.250 kg mỗi đầu người!
Khi vươn rộng ra hai chữ “quốc gia” thì hơi khác. Thử xem xét, nếu vùng này khó khăn, chỉ sản xuất ra một nửa số thóc trên, tức khoảng 650 kg, ăn hết 150 kg, vẫn dư ra nửa tấn, thì sao? Thì mười bảy trịêu dân ĐBSCL vẫn “nuôi” được một dân số gấp hơn ba lần dân vùng này, là khoảng 50 triệu người. Số còn lại làm lấy mà ăn chứ!? Làm lấy mà giữ gìn ANLT chứ?
Số 45 tỉnh còn lại, trong đó nhiều tỉnh có diện tích nông nghiệp khá lớn như Thái Bình, Vĩnh Phúc, Quảng Nam, Hưng Yên, Hải Dương v.v… họ cùng gánh vác với Đồng Bằng Nam bộ này chứ!?
Xin ngó sang một đại lượng khác để thấy câu chuyện này thực ra đã vượt ra khỏi mấy chữ cao quý “An ninh lương thực”. Đó là xuất khẩu gạo. Việt Nam mười năm nay thường “Nhất thế giới, nhì thế giới” về xuất khẩu gạo!
Nghe rất hào hứng. Nghe rất lạc quan. Nó vượt ra ngoài cái "ngưỡng" giữ gìn ANLT rồi. Nhưng...
Cần biết số tiền xuất khẩu 4-5 triệu tấn lương thực mỗi năm ít ý nghĩa về năng lực tài chính lắm. Nêu để so sánh cụ thể, nó chưa bằng số tiền ta nhập phân hóa học, nhập các chất tiền chế để sản xuất phân hoá học, thuốc trừ sâu và mua thức ăn gia súc mỗi năm của Thái Lan đâu!
Ấy là nói chuyện với kiểu “sông bằng nước phẳng” chứ nếu so với số tiền thất thoát từ vụ Trương Mỹ Lan thì số tiền bán 4-5 triệu tấn này “Không là cái đinh gì”, theo cách nói của các cháu tuổi teen.
Cần nói thêm là, như năm 2023, thu được 4,8 tỷ USD từ tiền bán gạo. Ta thường tưởng “tiền bán gạo” là lợi nhuận nhưng đó là nói đại thể. Nếu nhìn sâu số tiền xem như “lãi” thực của hai giới, giới Doanh nghiệp buôn bán gạo không hơn 500 triệu USD; giới nông dân trồng lúa, ít hơn nhiều.
Vậy thì số tiền còn lại trong 4,8 tỷ USD kia đi đâu? Đó là nội dung cốt lõi trong bài hôm nay. Đó là tiền công lao động thủ công, tiền "bao" cả những vụ mất mùa, sâu bệnh, tiền mua phân hóa học vân vân.
Và tiền bán… nước.
Tôi đã bám rất sâu đề tài này (cùng với Đỗ Hồng Cường, Voọc Hành và các nhà khoa học) từ nhiều năm nay và không khó để nhận thấy: Để đáp ứng chủ trương “tăng một triệu tấn lương thực” ở vùng ĐBSCL, ta đã bắt đầu bằng cái nhìn dễ dãi theo kiểu ngạn ngữ xứ bắc nói “Càng bở càng đào”.
Ai đó cảm thấy muốn thêm một triệu hay ba triệu tấn gạo ở vùng này dễ như bỡn. Việc đầu tiên là đắp đê ép dòng sông hẹp lại, đồng ruộng rộng ra để có đất theo … chủ trương.
Có rất nhiều hệ quả xã hội khác mà trong bài này tôi chỉ kể thêm một nét.
Trước chủ trương này hệ sinh thái nước vùng này phong phú vô cùng, sản lượng cũng rất lớn.
Một bác nông dân đi thả lưới ba giờ về, đổ ra sân một đống tôm cá, vợ con ngồi lựa vài giờ chưa hết. Số tôm cá ngon đem bán (Thu nhập cao hơn thóc lúa nhiều) số phụ phẩm còn lại làm mắm, chăn nuôi, thu nhập gia đình rất vững.
Từ ngày đắp đê, sông hẹp lại, tôm cá giảm xuống 20 lần so với trước, cuộc sống khó khăn hơn và con em họ lên thành phố ly hương để bán hương ngày càng nhiều.
Nước: Vấn đề lớn nhất hiện nay là nước. Khi chưa đắp đê, chưa đuổi mặt nước đi chơi chỗ khác, thì hai cánh đồng lớn nằm bên sông Tiền, sông Hậu có tư cách là hai hồ chứa nước ngọt khổng lồ. Nước ngọt từ sông Mê Kông đổ về chỉ hai ba trận mưa cuối mùa, mưa đầu mùa khô là lấp đầy hai cái siêu hồ này.
Lượng nước này tồn lại “gối đầu” đủ cho dân sinh sống đến mùa mưa năm sau. Lượng nước này cũng đủ cho nguồn thuỷ hải sản, bảo đảm cuộc sống người dân khá vững vàng. Nhưng, điều tuyệt vời nhất là lượng nước này đủ để tạo sức ngăn chặn nước mặn từ biển xâm thực vào đồng bằng này.
Đó là sứ mệnh lịch sử, là giá trị không thể tính bằng USD của hai túi nước, hai “siêu hồ chứa” nói trên. Khi ta từ chối nguồn lợi này thì một là liều, hai là chưa… tính đến.
Tôi nghĩ, những tác giả của cú “Tăng một triệu tấn lương thực” dù là cấp nào, dù có học hàm học vị nào nhưng không thể thấu được nội dung này, không thấy được hiện tình hôm nay chính là cái “Quả” của cái “Nhân" có tên “tăng 1 triệu tấn” khi xưa.
Hiện nay, song hành với hiện tượng này còn có vùng café vĩ đại trên Tây Nguyên. Mùa khô người ta hút hàng tỷ mét khối nước từ độ sâu vài chục mét để có lượng café hiện nay, có lúc vươn lên hàng hai thế giới!
Người đời nói “bể dâu” nhưng với cung cách làm ăn này từ nương cà phê Tây Nguyên có chung nguy cơ thiếu nước với vùng ĐBSCL là hiển hiện. Dâu sẽ thành bể, bể cạn.
Viết bài này, tôi thề là không phê phán ai, mà chỉ CHỈ RA cái các cụ nói là “thái quá bất cập” mà thôi.
Thấy, để hiểu ra, không đổ vấy cho trời cho đất. Thấy để sau này, muốn xây dựng chính sách, làm ơn đi ra ngoài phòng máy lạnh, đến nơi cần thấy.

Song Chi: Không phải chỉ tham và dốt, mà là cố tình phá hoại
Lãnh đạo Sài Gòn tham, dốt nên chặt bỏ những hàng cây rợp bóng mát khiến Sài Gòn đã nóng càng thêm nóng, hay đây chỉ là một trong những sự cố tình phá hoại thành phố này?
Vì như nhiều người cũng nhận xét, trước kia tại những con đường có bóng mát việc kinh doanh cũng sầm uất hơn, người đi lại nhộn nhịp hơn, khách du lịch cũng thích thú đi dạo. Còn bây giờ, ngay cả những đại lộ khu trung tâm như Nguyễn Huệ, Tôn Đức Thắng… cứ vào những giờ nắng lên cao là vắng ngắt.
Về kinh tế thì xem Sài Gòn như con bò để vắt sữa, làm ra bao nhiêu tiền phải đóng vào ngân sách tới 82% rồi 79% (trong khi có những thành phố chả đóng góp hoặc đóng góp rất ít vào ngân sách quốc gia thì tối ngày xây cổng chào, tượng đài tiền tỷ để “ăn”); hạ tầng cơ sở thì không xây dựng, không những thế còn phá. Phá nát tất cả những gì thuộc Sài Gòn xưa, từ kiến trúc cũ, những địa điểm, địa danh lịch sử cho tới phi trường quốc tế Tân Sơn Nhứt cũng bị biến thành phi trường nội địa, rồi những hàng cây rợp bóng mát một thời lãng mạn của Sài Gòn… Không phải cố tình phá hoại thì là gì?
Cộng sản ở đâu cũng tâm địa nhỏ nhen giống nhau. Cứ nhìn Hong Kong, từ một làng chài nghèo qua tay người Anh đã trở thành một trung tâm tài chính thương mại quốc tế, một thành phố tự do, dân chủ, văn minh, hiện đại, âm nhạc, phim ảnh gì cũng đều phát triển (thập niên 50, 60, 70, 80 của thế kỷ trước các nước láng giềng trong đó có Việt Nam đều mê phim Hong Kong, diễn viên tài tử ca sĩ Hong Kong, hồi đó phim Hàn, nhạc Hàn làm gì đã “xuất hiện” đình đám như bây giờ). Vậy mà, chỉ về với “đất mẹ” chưa tới 3 thập niên, toàn bộ sự tự do dân chủ của Hong Kong bị triệt tiêu, Hong Kong xuống về mọi mặt, bởi vì sau khi học hỏi những cái hay của Hong Kong một thời gian là Bắc Kinh siết lại, và chỉ tập trung đầu tư cho những thành phố lớn của đại lục như Thượng Hải, Thẩm Quyến…
Không chỉ Sài Gòn, miền Tây Nam Bộ, vùng đồng bằng sông Cửu Long từng một thời trù phú, làm chơi ăn thật, không bao giờ biết đến hạn hán là cái gì, người nông dân Nam Bộ thông minh biết thuận theo thiên nhiên, mùa nào thì trồng cây gì, nuôi con gì. Vào tay các lãnh đạo duy ý chí, dốt nát, đem những bài học xử lý đê điều các thứ của vùng đồng bằng sông Hồng áp dụng vào miền Tây, làm đảo lộn hệ sinh thái sông Mekong và đồng bằng sông Cửu Long gây bao nhiêu thiệt hại, hạn hán ngập mặn bắt đầu xảy ra, cộng thêm việc Trung Cộng, Lào, Campuchia xây các đập thủy điện gây tác hại thêm mà không thấy Việt Nam có những động thái mạnh mẽ gì hoặc lo có kế hoạch đối phó; đến vụ kênh đào Funan Techo đã rập rình từ mấy năm nay rồi bây giờ mới thấy Việt Nam bắt đầu chính thức lên tiếng, liệu có quá trễ?
Quan chức lãnh đạo từ trên xuống dưới chỉ lo vơ vét cho đầy túi tham, rồi lo đánh nhau giành ghế, có quan tâm đến chuyện gì khác đâu?

Mai Bá Kiếm: Ba bộ tranh quyền chết tía Cửu Long
Mấy tháng nay, báo chí và các nhà khoa học cho rằng vấn nạn “hạn mặn” ở Tiền Giang, Bến Tre, Sóc Trăng, Trà Vinh, Cà Mau là hệ quả tất yếu của việc Trung Quốc, Lào, Thái Lan xây đập ở thượng nguồn sông Mekong, và báo động viễn cảnh lưu lượng dòng chảy sông Tiền và sông Hậu sẽ cạn kiệt sau khi Campuchia đào kinh Phù Nam dẫn nước Mekong ra vịnh Thái Lan.
Đáng tiếc, không có nhà khoa học hoặc chính khách nào xem lại Quốc hội Việt Nam từng thông qua các Luật Tài Nguyên nước, Luật Thủy lợi và Luật Quy hoạch nhưng đã để lại những điều khoản chồng chéo nhau về quản lý nguồn nước sông.
Có lẽ gần 500 đại biểu Quốc hội chỉ chú tâm đến việc thường bỏ phiếu bầu hay bãi miễn chức danh Chủ tịch nước và Chủ tịch Quốc hội và coi đó là việc trọng đại, còn việc nước sông ngọt hay mặn, lũ hay cạn là chuyện của nông dân, cứ nhắm mắt thông qua cho đủ luật, như đủ “tụ”.
Năm 1998, Quốc hội thông qua “Luật Tài nguyên nước” giao cho Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (NN&PTNT) quản lý tài nguyên nước và quy hoạch lưu vực sông. Năm 2005, Bộ NN&PTNT thành lập “Hội đồng Quản lý Hệ thống Thủy lợi vùng Quản Lộ - Phụng Hiệp”, nhưng đặt Văn phòng tại TP.HCM, mỗi năm họp 1-2 lần, nên việc điều tiết nước liên tỉnh không thể phối hợp! Nước sông công lính, mẹ nó lo gì!
Đến năm 2002, Quốc hội thông qua Nghị quyết thành lập Bộ Tài nguyên và Môi trường (TN&MT), trong mấy chục chức năng, có “quản lý tài nguyên nước”, nên Bộ Tài - Môi thành lập “Ủy ban Bảo vệ Môi trường Lưu vực sông” tranh chấp với các “Hội đồng Quản lý Lưu vực sông” của Bộ NN&PTNT. “Uỷ ban Bảo vệ” kình với “Hội đồng Quản lý”, năm 2008, Chính phủ quyết định giao cho Bộ Tài-Môi “Quản lý Lưu vực sông”, mà không cần Quốc hội sửa đổi “Luật Tài nguyên nước 1998”! Năm 2012, Quốc hội “vâng lời” Chính phủ, thông qua “Luật Tài nguyên nước” giao cho Bộ TN&MT quản lý nước lưu vực sông!
Được Quốc hội chiều chuộng thông qua các luật chồng chéo, đến phiên Chính phủ cũng ban hành các Quyết định chồng chéo: Ngày 6/3/2023, Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà ký Quyết định 174 phê duyệt “Quy hoạch Tổng hợp Lưu vực sông Cửu long thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050” giao cho Bộ TN&MT thực hiện. Ngày 7/7/2023, ông Trần Hồng Hà ký Quyết định 816 ban hành “Kế hoạch thực hiện Quy hoạch vùng ĐBSCL thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050” giao cho Bộ KH&ĐT thực hiện.
Quyết định 174 (trên) và 816 (dưới) do Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà ký. Ảnh chụp màn hình
Như vậy, việc chống thay đổi dòng chảy ở Đồng bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) sau dự án kinh đào Phù Nam và việc chống hạn mặn ở các tỉnh miền Tây Nam bộ sẽ dựa vào “QUY HOẠCH LƯU VỰC SÔNG” hay “QUY HOẠCH ĐỒNG BẰNG SÔNG”?
Chẳng lẽ Chính phủ không rành tiếng Việt? Lưu vực (Catchment) là vùng đất mà trong phạm vi đó nước mặt, nước dưới đất chảy tự nhiên vào sông và thoát ra một cửa chung hoặc thoát ra biển. Đồng bằng (Delta) chỉ vùng đất rộng lớn có địa hình bằng phẳng!
Trước khi trách nước ngoài ngăn đập, thay đổi dòng chảy, hãy xem Quốc hội và Chính phủ đã có quyết sách, quyết tâm gì để bảo vệ môi trường thủy lợi bền vững của Lưu vực ĐBSCL? Ngày xưa, “thực dân” Pháp gọi lưu vực từ Biển Hồ và hai bên bờ Mekong và Bassac là Mekong Delta.

Trong tình cảnh miền Tây gặp hạn hán thiếu nước ngọt, người dân đã tìm nhiều cách để trữ nước sao cho đủ dùng trong những tháng mùa khô, và thay vì dùng lu, khạp sành hay xây bể chứa thì một loại bình chứa mới được nghĩ ra đó là túi chứa nước.
Chiếc túi trữ nước “khổng lồ” là sản phẩm tự chế của nông dân từ mùa hạn hán năm 2015 - 2016, lần đầu tiên xuất hiện trên thị trường giúp người nông ứng phó hiệu quả với việc thiếu nước.
Đây là sản phẩm của Công ty CP Nhựa Tân Đại Hưng với các dung tích 15 m3 và 20 m3, giá khoảng 2,4 - 3,4 triệu đồng/túi. Thời gian bảo hành 8 năm. Với giá này có thể chấp nhận được.
Khi chứa trong túi, nước được giữ sạch không bị ô nhiễm, có thể dùng sinh hoạt. Nước cũng không bị thất thoát, bốc hơi do nắng nóng. Khi không sử dụng người dân có thể xếp cất túi gọn lại.
Cùng với việc đào ao tích trữ nước, thì việc giữ nước trong túi nhựa này cũng rất tiện, hy vọng người dân có thêm phương tiện để chống lại hạn hán trong những năm sau.
Le van Quy

Vào ngày 30/5, Thủ tướng Campuchia Hun Manet đã thông báo rằng dự án kênh đào Funan Techo sẽ khởi công xây dựng vào tháng 8/2024.
Đây là một dự án thiếu thông tin minh bạch, khi Đại diện Thủ tướng phụ trách vấn đề ASEAN của Campuchia cho rằng “không có nghĩa vụ pháp lý nộp bất kì tài liệu nào” cho Chính phủ Việt Nam.
Thủ tướng Hun Manet khẳng định con kênh chỉ gây tác động tối thiểu tới Việt Nam. Nhưng theo đánh giá của nhiều chuyên gia, kênh đào Phù Nam-Techo có thể làm giảm mất từ 30-50% lượng nước chảy vào Việt Nam. Điều này tác động nghiêm trọng đến tình trạng hạn hán và xâm nhập mặn ở Đồng bằng sông Cửu Long. Ảnh hưởng đến an ninh lương thực của Việt Nam.
Thêm một mới nguy hại về an ninh chính trị khi Trung Quốc hậu thuân cho dự án này, khả năng tàu quân sự Trung Quốc di chuyển vào kênh đào Phù Nam- Techo, tạo đường đi chiến lược từ Bắc xuống Nam.
Về phía Việt Nam, chính quyền không có động thái phản đối mà ủng hộ Campuchia khi xây kênh đào Phù Nam Techo, chỉ đề nghị phối hợp chia sẻ thông tin về dự án này.
Không dám phản đối thì cũng phải tìm cách ứng phó, nhưng phía chính quyền vẫn bình chân như vại khi không đưa ra kế hoạch nào để cứu Đông bằng sông Cửu Long như : xây hồ chứa, cống ngăn mặn, đào kênh…
Theo dự tính 4 năm nữa kênh đào Phù Nam sẽ xây xong, nếu bây giờ Việt Nam mới bắt đầu lên kế hoạch ứng phó, thì với đặc sản chậm tiến độ- đội vốn thì chắc 20 năm sau các công trình vẫn chưa hoàn thành.
Chắc chỉ còn cách ngồi khấn vái, cầu cho Campuchia cũng bị đội vốn- chậm tiến độ giống mình.
Cô Ba