Theo như giới quan sát ghi nhận lập trường của chính quyền Manila đã thay đổi đáng kể từ hơn một năm trở lại đây trong bối cảnh Nga xâm lăng Ukraina, đang khiến Philippines, vốn là một bên ‘‘thụ động’’ trong vấn đề Đài Loan, có thể trở thành một bên can dự vào xung đột, một khi chiến tranh bùng nổ như đe dọa quân sự gia tăng của Trung Quốc với Đài Loan.
Ảnh lưu trữ : Trực thăng của quân đội Philippines tham gia cuộc tập trận Balikatan thường niên với quân đội Mỹ, ngoài khơi Claveria, tỉnh Cagayan, phía bắc Philippines, ngày 31/03/2022. AP - Aaron Favila
Nguy cơ xung đột bùng phát tại Đài Loan không phải là mối quan tâm mới đây của chính quyền Philippines. Chuyên gia Renato Cruz De Castro, trong một bài phân tích đăng tải trên trang mạng của Viện tư vấn Brookings Institution, cho biết ‘‘lần đầu tiên các vấn đề eo biển Đài Loan đã trở thành mối quan tâm của liên minh Philippines-Mỹ là vào tháng 3/1996, khi Trung Quốc bắn một số tên lửa đạn đạomô phỏng như thực với điểm rơi cách không xa bờ biển Đài Loan’’.
VTA ra đời sau lần Bắc Kinh đe dọa Đài Loan năm 1996
Vào thời điểm đó, Hoa Kỳ đã triển khai hai nhóm tác chiến tàu sân bay tới sát Đài Loan, để cho Bắc Kinh thấy Mỹ không dung thứ cho việc gây hấn với Đài Bắc. Sau biến cố này, Washington thấy cần cải thiện quan hệ về an ninh với Manila. Hoa Kỳ hy vọng tăng khả năng tiếp cận với một số cơ sở hạ tầng không quân và hải quân ở đảo lớn Luzoncủa Philippines, mà phần cực bắc cách không xa Đài Loan.
Như vậy, Mỹ có thể triển khai nhanh chóng lực lượng trong trường hợp xảy ra khủng hoảng ở Đông Bắc Á. Từ năm 1996 đến năm 1998, hai quốc gia đồng minh đã đàm phán và ký kết Thỏa thuận Lực lượng Thăm viếng (VFA), được coi là cần thiếtđể làm hồi sinh liên minh quốc phòng Mỹ - Philippines sau khi lực lượng Mỹ rút khỏi Philippines vào cuối năm 1992, trong bối cảnh làn sóng dân tộc chủ nghĩa tại Philippines dâng cao. Tuy nhiên, rút cuộc ‘‘lo ngại về ổn định tại khu vực eo biển Đài Loan, vốn là một trong những lý do chính của việc đàm phán và ký kết Thỏa thuận Lực lượng Thăm viếng, đã bị lãng quên khi hai đồng minh tập trung vào cuộc chiến chống khủng bố và hoạt động bành trướng của Trung Quốc ở Biển Tây Philippines’’ (tức Biển Đông). Tuy nhiên tình hình đã trở nên hoàn toàn khác trong những tháng cuối cùng của thời chính quyền của cựu tổng thống Rodrigo Duterte.
Nga đánh Ukraina và nguy cơ chiến tranh bùng nổ ở Đông Á
Chuyên gia Renato Cruz De Castro nhắc lại một sự kiện cho thấy bước ngoặt thay đổi. Ngày 10/03/2022, hơn hai tuần sau khi Nga xâm lược Ukraina, đại sứ Philippines tại Mỹ, ông Jose Manuel Romualdez, tuyên bố là tổng thống Duterte sẵn sàng mở các cơ sở quân sự của đất nước cho lực lượng Mỹ, nếu cuộc chiến của Nga chống Ukraina gia tăng, lôi cuốn Hoa Kỳ nhập cuộc.
Trong một cuộc họp báo với truyền thông Phillipines, đại sứ Romualdez tiết lộ rằng tổng thống đã khẳng định ‘‘nếu họ [tức Hoa Kỳ] yêu cầu Philippines hỗ trợ… Philippines sẵn sàng tham gia, đặc biệt nếu cuộc khủng hoảng Ukraina lan sang khu vực châu Á.” Viên đại sứ cho biết cụ thể rằng tổng thống đã chỉ ra trong trường hợp khẩn cấp, “Philippines sẽ cho phép các lực lượng Hoa Kỳ quay trở lại căn cứ hải quân cũ ở Vịnh Subic và căn cứ Không quân Clark gần đó.”
Theo vị chuyên gia Philippines, đề xuất nói trên được coi là một nỗ lực ‘‘để chấn chỉnh lại liên minh trước khi nhiệm kỳ của ông Duterte kết thúc vào tháng 6/2022’’. Điều quan trọng hơn là quan điểm như trên cũng ‘‘bộc lộ nỗi lo sợ tiềm ẩn của nhiều quốc gia Đông Nam Á trước viễn cảnh việc Nga xâm lược Ukraina sẽ khuyến khích Trung Quốc có hành động tương tự ở eo biển Đài Loan’’, với nguy cơ gây nhiều thiệt hại ở Biển Đông và Biển Hoa Đông, và một số khu vực khác.
‘‘Các tương đồng về quan điểm giữa Trung Quốc và Nga trong việc thách thức trật tự quốc tế dựa trên luật pháp, do Hoa Kỳ lãnh đạo’’ khiến nhiều quốc gia Đông Nam Á hiểu rằng cuộc xâm lược Ukraina của Nga có những tác động đến lợi ích quốc gia. Bắc Kinh có thể sử dụng một số thủ pháp như của Nga trong hoạt động tại ‘‘các vùng xám’’ (tức các vùng tranh chấp với sự tham gia của các lực lượng bán vũ trang, lực lượng dân sự), tiến hành ‘‘chiến tranh hỗn hợp’’, trước khi sử dụng vũ lực để chiếm đoạt, và sáp nhập các lãnh thổ tranh chấp.
Mỹ - Philipinnes đẩy mạnh EDCA
Với những lo ngại như trên, chính quyền Duterte tỏ ý sẵn sàng cho phép các lực lượng Mỹ sử dụng Philippines làm nơi tập trận để đối phó với kịch bản bất ngờ ở Đài Loan. Theo vị chuyên gia đại học De La Salle University, Manila, có một số dấu hiệu cho thấy Manila và Washington đã thảo luận về khả năng này ngay dưới thời chính quyền Duterte trước khi tổng thống Ferdinand Marcos Jr. nhậm chức tháng 6/2022.
Hợp tác của liên minh quốc phòng Mỹ - Philippines thực sự chuyển sang một bước mới, với việc bộ Quốc Phòng hai bên thông báo quân đội Hoa Kỳ sẽ được quyền tiếp cận thêm bốn căn cứ của Quân Đội Philippines (AFP), theo Thỏa thuận Hợp tác Quốc phòng Nâng cao (EDCA). Thông tin được đưa ra ngày 02/02/2023.
Thỏa thuận Hợp tác Quốc phòng Nâng cao EDCA, ký kết từ năm 2014, trước nhiệm kỳ của tổng thống Duterte, cho phép một số lượng lớn các đơn vị Mỹ đồn trú có kỳ hạn, và được luân chuyển, tại 5 căn cứ quân sự của Quân đội Philippines, theo Thỏa thuận EDCA. Tuy nhiên, việc xây dựng các cơ sở quân sự theo Thỏa thuận Hợp tác Quốc phòng Nâng cao chỉ diễn ra hạn chế trong thời gian nhiệm kỳ sáu năm của tổng thống tiền nhiệm Duterte.
Theo điều chỉnh được công bố ngày 02/02/2023, tổng số các căn cứ Philippines được giao cho Quân đội Mỹ sử dụng tăng từ 5 lên 9. Hoa Kỳ được phép dùng các căn cứ này để tổ chức huấn luyện, lắp đặt thiết bị, đặt kho vũ khí (trừ vũ khí hạt nhân), xây dựng đường băng và các cơ sở quân sự khác…, theo Hiệp định EDCA.
Điểm đặc biệt đáng chú ý là trong số 4 địa điểm mới, có ba căn cứ nằm ở cực bắc đảo Luzon: Căn cứ hải quân Camilo Osias tại Santa Ana ở tỉnh Cagayan, chỉ cách Đài Loan khoảng 400km (250 hải lý), căn cứ không quân Lal-lo Airport ở Lal-lo, cũng thuộc tỉnh Cagayan, và căn cứ Melchor Dela Cruz ở Gamu, thuộc tỉnh láng giềng Isabela. Tổng cộng ba trên bốn căn cứ mới nằm không xa đảo Đài Loan.
Ba lợi thế của các căn cứ mới
Theo chuyên gia Renato Cruz De Castro, các căn cứ quân sự mà Philippines vừa chuyển cho Hoa Kỳ quyền sử dụng, theo Hiệp định EDCA, có thể mang lại cho Quân đội Mỹ ba lợi thế chính như sau :
1 Lợi thế thứ nhất là về mặt huấn luyện. Các lực lượng Không quân và Thủy quân lục chiến Hoa Kỳ có cơ hội triển khai các đơn vị chiến thuật tới khu vực Đông Nam Á, để tích lũy kinh nghiệm trong môi trường chiến đấu ở nước ngoài, với các điều kiện sát với môi trường khu vực, cụ thể là Đài Loan.
2 Lợi thế thứ hai là các căn cứ này có thể dùng làm ‘‘cơ sở tiền phương’’ giúp cho các yêu cầu về hậu cần và sửa chữa/bảo dưỡng tàu thuyền của Hải quân và Thủy quân lục chiến Hoa Kỳ.
3 Lợi thế thứ ba là bàn đạp cho các hoạt động tác chiến. Nếu đụng độ vũ trang xảy ra ở Biển Đông hoặc Đài Loan, các căn cứ EDCA sẽ cho phép quân đội Hoa Kỳ nhanh chóng triển khai lực lượng tới khu vực.
Đài Loan ổn định là ''an ninh'' với Philippines
Như hầu hết các nước trên thế giới, Philippines đi theo chính sách Một nước Trung Hoa, và Đài Loan chỉ được nhìn nhận như một vùng lãnh thổ tự trị, mà Manila không có quan hệ ngoại giao.
Tuy nhiên, một cuộc xung đột vũ trang giữa Bắc Kinh và Đài Bắc, sẽ gây rất nhiều hậu quả nghiêm trọng với Philippines. Philippines sẽ phải đối mặt với dòng người tị nạn Philippines ở Đài Loan ồ ạt hồi hương, xung đột có thể lan rộng đến eo biển Luzon và thậm chí cả phía bắc đảo Luzon. Việc Manila công khai bày tỏ nhu cầu hợp tác với Washington trong ‘‘một tình huống khẩn cấp về chiến lược’’ có thể xảy ra ở Đài Loan là vấn đề an ninh quốc gia đối với Philippines.
Nhà ngoại giao Romualdez, hiện tiếp tục là đại sứ của Philippines tại Hoa Kỳ thừa nhận rằng Philippines phải hợp tác quân sự với Mỹ để ngăn chặn bất kỳ leo thang căng thẳng nào giữa Trung Quốc và Đài Loan, không chỉ vì hiệp ước liên minh quân sự song phương, mà còn giúp ngăn chặn một cuộc xung đột lớn.Đại sứ Philippines nhấn mạnh Philippines sẽ chỉ cho phép các lực lượng Hoa Kỳ sử dụng các căn cứ quân sự của mình tham gia vào xung đột ở Đài Loan “nếu điều đó là quan trọng đối với chúng tôi, vì an ninh của chúng tôi”.
Khó tưởng tượng Philippines không tham gia ''bằng cách này hay cách khác''
Tổng thống Marcos Jr. chưa từng tuyên bố thẳng là Manila sẽ hỗ trợ Hoa Kỳ trong bất kỳ tình huống vũ trang nào ở Đài Loan.Điều này xuất phát từ mối lo ngại của ông xung đột giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc về vấn đề Đài Loan có thể sẽ kéo Philippines vào xung đột vũ trang lớn.Trong một cuộc phỏng vấn, tổng thống Philippines giải thích: “Tôi đã học được một câu nói của người châu Phi: Khi voi đánh nhau, kẻ thua cuộc duy nhất là cỏ.Chúng tôi là cỏ trong tình huống này.Chúng tôi không muốn mình bị chà đạp.” (hay nói như một câu ngạn ngữ Việt Nam : trâu bò đánh nhau ruồi muỗi chết).
Tuy nhiên, trên thực tế, chính quyền Manila đã có nhiều thay đổi trong việc sẵn sàng đối phó với chiến tranh Đài Loan và nguy cơ xung đột gia tăng ở Biển Đông. Quyết định thúc đẩy việc thực hiện Thỏa thuận EDCA như trên, việc nối lại nhiều hoạt động giữa Hải quân Philippines và Hải quân Hoa Kỳ, việc thực thi tuần tra hải quân chung ở Biển Đông cho thấy rõ các thay đổi. Trong một cuộc phỏng vấn gần đây, khi được hỏi Manila có sẵn sàng hỗ trợ bất kỳ nỗ lực nào của Hoa Kỳ để bảo vệ Đài Loan chống lại sự xâm lược của Trung Quốc hay không, tổng thống Philippines khẳng định : ‘‘Khi xem xét tình hình trong khu vực, đặc biệt là căng thẳng ở eo biển Đài Loan, chúng tôi có thể thấy rằng…, nếu xảy ra xung đột ở khu vực đó… rất khó tưởng tượng một viễn cảnh mà Philippines sẽ không tham gia bằng cách này hay cách khác”.
