Mậu Thân kinh hoàng. Bất phân thắng bại
Thế cân bằng đó kéo dài tới măi năm 1968 là năm khủng khiếp nhất của cuộc chiến. Thương vong hai bên đă nhiều, mà vẫn chưa bên nào giành được thế thượng phong. Bắc Việt tổ chức một đợt tổng tấn công làm rúng động Nam Việt. Cuộc tấn công này người cộng sản coi là một cuộc tổng tấn công đầy mưu lược thành công, nhưng phe miền Nam coi là một cuộc khủng bố, và đă trả đũa bằng những chiến dịch phản công ác liệt. Cộng sản bị hao tổn binh lực trầm trọng, không thể một sớm một chiều khôi phục ngay được. Chế độ Sài G̣n cũng ră rời và gặp phải những khó khăn mới v́ người Mĩ bắt đầu chia rẽ về viện trợ của họ cho chế độ Sài G̣n.
Trong loại chiến tranh mà người cộng sản gọi là chiến tranh nhân dân này, Việt Cộng có thể giả dạng như thường dân, ở với thường dân, lúc cần thiết và có cơ hội họ có thể trở tay bắn giết như trên chiến trường. Người Mĩ không quen với kiểu chiến tranh khủng bố đó, cảm thấy đánh nhau mà bị trói một tay. Họ không phân biệt được Việt Cộng với thường dân, và khi thấy chiến thuật của họ bị phá vỡ, thấy đồng đội họ bị giết, khi làng xóm và thành phố bỗng dưng trở thành chiến trường trong tay người cộng sản, th́ tinh thần họ hoảng loạn. Sự hoảng loạn và sợ hăi ở những người cầm vơ khí trong tay và đă lờn mắt trước cảnh máu đổ có thể đưa tới những hành động man rợ của kẻ mang máu lạnh. Những vụ tàn sát vô cớ, ghê rợn nhất là vụ Mĩ Lai, chính là hậu quả của kiểu chiến tranh khủng bố này.
Chiến sự liên miên và nhiều h́nh ảnh khủng khiếp khác trong năm đầy rẫy bạo động 1968 này làm Việt Nam nổi bật trên dư luận quốc tế. Những cảnh giết chóc ở Huế, bức ảnh hành quyết giữa Sài G̣n của Eddie Adams, và những tin tức truyền đi mỗi tối màn truyền h́nh của người Mĩ khiến họ thay đổi thái độ về cuộc chiến Việt Nam. Can thiệp quân sự không chứng tỏ được hiệu quả, người Mĩ và chính trường Mĩ thêm chia rẽ về Việt Nam. Phong trào phản chiến lên tới đỉnh cao. Sinh viên và giới trẻ ở Mĩ biểu t́nh rầm rộ ở các đại học đường. Ở Washington nhiều người Mĩ xuống đường đ̣i chính quyền rút quân khỏi Việt Nam. Cuộc chiến chống cộng sản bành trướng của họ đă gây quá nhiều chết chóc cho người Việt lẫn người Mĩ. Khi Johnson cho chiến tranh leo thang, th́ phong trào phản chiến cũng lan sang châu Âu, vốn đă có nhiều bất măn và giận dữ trong giới trẻ đối với các giá trị và trật tự đương thời tại phương Tây. Trước thế bất phân thắng bại và trước áp lực của công luận phản chiến, các bên can dự bắt đầu tính tới giải pháp ḥa b́nh tại Paris.
Lyndon Johnson mặc dù đă mất nhiều tâm lực vào chiến tranh Việt Nam, vẫn không đưa nó tới một kết cục tốt đẹp có lợi cho sự nghiệp chính trị của ông. Cuộc chiến này làm hao tổn công sức của ông mà đáng lẽ ra ông đă có thể dành cho chương tŕnh cải cách nước Mĩ. Trong khi dự án cải cách xă hội the Great Society là con đẻ mà Johnson ôm ấp c̣n chưa làm xong, nếu ông bỏ rơi nó mà chạy theo đứa con nuôi là Nam Việt th́ ông sẽ mất hết. Nhưng nếu bỏ rơi đứa con nuôi cho cộng sản th́ ông cũng không đành; thiên hạ sẽ chê ông là thằng hèn, mà nước Mĩ cũng mất thể diện#. Chịu nhiều áp lực như vậy, Johnson rút khỏi cuộc bầu cử tổng thống năm 68. Richard Nixon thuộc Đảng Cộng Ḥa thắng bầu cử năm ấy và đưa chiến tranh Việt Nam tới một khúc rẽ khác.
Nixon và chấm dứt chiến tranh
Richard Nixon nhậm chức tổng thống, hứa với dân Mĩ sẽ đưa chiến tranh Việt Nam kết thúc đẹp đẽ cho người Mĩ. Giải pháp cho kết thúc đó là trút chiến tranh lại cho người Việt Nam giải quyết. Để pḥng Bắc Việt chiếm Nam Việt khi Mĩ rút đi, Nixon t́m cách phá cỗ máy chiến tranh của Bắc Việt. Đầu tiên chính quyền Nixon rút lính Mĩ về nước và dự ḥa đàm ở Paris để xoa dịu giới phản chiến. Chiến sự lắng được một thời gian ngủi, đầu năm 70 Nixon mở chiến dịch tấn công những cứ điểm trọng yếu của Bắc Việt ở Đông Dương, nhiều nhất là ở Cambodia. Biểu t́nh lại nổ ra, Nixon vẫn quyết theo đuổi mục tiêu kết thúc đẹp cho chiến tranh Việt Nam, nhưng không hoàn toàn v́ lợi ích của Việt Nam cho bằng v́ lợi ích của người Mĩ.
Có nhiều yếu tố đưa tới chấm dứt chiến tranh Việt Nam. Yếu tố quan trọng thứ nhất phải kể đến là đầu thập kỉ 70, chiến tranh lạnh bước vào giai đoạn ḥa hoăn yên ổn nhất. Xung đột tay ba giữa Mĩ, LBS, và Trung Quốc trong CTL không phải lúc nào cũng có tính cách không khoan nhượng, nó có cái tiết điệu lên xuống, và chiến tranh Việt Nam cũng chịu chi phối của tiết điệu này. Lúc Nixon trúng cử ghế tổng thống năm 69, nước Mĩ bị phân tán v́ chiến tranh Việt Nam, Nixon muốn thiết lập ổn định quốc nội và quốc ngoại bằng cách giảm bớt căng thẳng với LBS và TQ. Nhưng phải đợi hai năm rưỡi sau mới bắt đầu có nhiều đối thoại. Tháng Năm năm 72, Mĩ và LBS kí Hiệp Ước Tên Lửa Pḥng Đạn (antiballistic Missile Treaty), hiệp ước này gọi tắt là SALT I. Hiệp ước này ràng buộc hai nước chỉ được phép xây dựng hai hệ thống tên lửa pḥng đạn mà thôi, tạo sự quân b́nh về quân lực và hỏa lực để tránh một cuộc đối đầu hủy diệt toàn diện.
Chính quyền Nixon cũng đưa ra chính sách mới là cải thiện quan hệ với Trung Quốc, v́ Trung Quốc bớt yểm trợ Bắc Việt th́ gánh của Mĩ ở Nam Việt sẽ nhẹ đi. Các chính quyền Mĩ từ Harry Truman trở đi đều cô lập Trung Quốc. Nixon chống cộng vào hạng nhiệt liệt nhất là người đi t́m cách giải phá thế cô lập đó cho Trung Quốc. Cuối thập kỉ 60, LBS và Trung căng thẳng cực độ, LBS rút hết cố vấn về nước và c̣n dọa tấn công Trung Quốc. Nixon nhận thấy cơ hội chia rẽ hai cường quốc cộng sản, bí mật phái Henry Kissinger sang Bắc Kinh. Kissinger báo trước cho lănh đạo Bắc Kinh là Mĩ sẽ rút khỏi vũng lầy Đông Dương. Bắc Kinh đáp lại thịnh t́nh của Nixon, mời Nixon sang thăm Trung Quốc, và năm 72, Nixon với Mao Trạch Đông gác mọi bất đồng về Đài Loan và Đông Dương sang một bên để bắt đầu một 'quan hệ chiến lược' mới.
Richard Nixon bắt tay Mao Trạch Đông ở Bắc Kinh năm 72
AP image. Trích lại trong William J. Duiker and Jackson J. Spielvogel 2010, p.792
Năm 72, chiến tranh vẫn nổ ra ở Việt Nam. Nhưng năm đó chính trường Mĩ phân cực v́ đến thời bầu cử tổng thống. Những nước lớn đang t́m cách ḥa hoăn với nhau, th́ không có lí do ǵ khiến họ phải làm căng t́nh h́nh Việt Nam. Lại thêm t́nh h́nh chính trị rộn ràng ở Mĩ vào thời điểm bầu cử, Mĩ và các cường quốc đối nghịch bắt đầu rút chân khỏi Việt Nam và thỏa hiệp lập ra kế hoạch ḥa b́nh cho Việt Nam tại Paris năm 73.
Tháng Một 1973, Nam Việt và Bắc Việt cùng các bên tham chiến kí Ḥa Ước Paris ngưng chiến tranh ở Việt Nam. Hiệp ước này đ̣i Bắc Việt ngưng chiến tranh để đáp lại Mĩ rút hết lực lượng ra khỏi Nam Việt; xung đột giữa hai chế độ ở Việt Nam sẽ giải quyết bằng thỏa hiệp. Thỏa hiệp bất thành, đầu năm 1975, chế độ cộng sản khai chiến và dễ dàng chiếm Nam Việt.
Sự thất thủ của Miền Nam là quá rơ. Chế độ Sài G̣n, cũng như Tưởng Giới Thạch hồi trước, mặc dù được hậu thuẫn rất lớn của Mĩ, không có một nhân tố nào có thể đoàn kết quốc dân. Mĩ rút đi, chế độ Sài G̣n vừa mất chỗ dựa, lại vừa bị sốc như bị đồng minh phản bội. Bắc Việt ngược lại, kí ḥa ước buộc Mĩ rút quân về nước là thắng lợi trên mặt trận ngoại giao của họ, tinh thần đang lên, lại được LBS viện trợ khí giới liên tục. Có một yếu tố không thể đánh giá thấp là ư chí của những người cộng sản và những người ủng hộ họ. Từ đầu đến cuối, chế độ cộng sản giương cao lí tưởng độc lập và thống nhất dân tộc để kêu gọi chiến tranh nhân dân, và chính người dân ở Nam Việt cũng ngầm ủng hộ họ v́ tin rằng chế độ cộng sản nuôi cỗ máy chiến tranh một cách bền bĩ như vậy là v́ lí tưởng độc lập và thống nhất quốc gia.
Kết
Việt Nam rơi trọn vào tay cộng sản, nhưng nhiều nước thuộc địa khác cũng độc lập dưới một chính thể đa đảng và có ít nhiều tự do hơn. Thuyết domino của người Mĩ ḥa thành ức thuyết, mà sức mạnh của Mĩ nếu chỉ dựa trên vơ lực thôi cũng tỏ ra điểm yếu của nó. Chiến tranh Việt Nam là cuộc chiến dai dẳng vào loại nhất lịch sử, không những làm xáo trộn tận xă hội nước Mĩ mà c̣n làm thay đổi tận gốc đời sống người Việt Nam.
Những người cộng sản Việt Nam coi đó là cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc, nhưng xét kĩ th́ cuộc chiến đó cũng chỉ là một mặt trận trong cuộc đối đầu giữa hai khối tư bản và cộng sản trong chiến tranh lạnh. Bài học mà cuộc chiến để lại là, nếu ḷng người dân không quy về một mối th́ không thể dựa vào ngoại bang hoàn toàn mà có thể thành công. Khi dân tộc bị chia rẽ th́ những người có hùng tâm lănh đạo quốc gia phải sáng suốt lắm để khỏi bị ngoại bang chi phối và càng không thể để cho sự xung đột ư thức hệ dẫn dân tộc vào chỗ khói lửa triền miên. Cuộc chiến nào cũng tệ, cuộc chiến dân tộc tương tàn là ngu xuẩn nhất.
Quốc gia thống nhất dưới chủ nghĩa cộng sản, nhưng sự thống nhất mang tính cách áp đặt đó chưa làm cho dân tộc Việt Nam tiến tới chỗ ḥa giải hoàn toàn, và tuyệt nhiên sự thống nhất dưới một chính thể độc đảng đă đưa tới một chế độ độc tài, thiếu tôn trọng nhân quyền và xâm phạm tự do của công dân. Sự độc lập mà những người giải phóng cộng sản dùng để chiêu tập quốc dân chiến đấu cho họ đến nay lại bị nghi vấn, khi từ sau sụp đổ của chế độ cộng sản ở LBS và Đông Âu chính trường Việt Nam nay vẫn bị anh cả của chế độ cộng sản là Trung Quốc chi phối. Thống nhất mà không có quyền tự quyết về số phận của dân tộc, và không có tự do cho người dân th́, sự thống nhất ấy chỉ là một kiểu thực địa kiểu một nhóm người áp đặt lên toàn dân tộc mà thôi. Chừng nào người cộng sản chịu trả lại quyền tự quyết cho dân tộc Việt Nam, trả lại cho mỗi người dân cái quyền tự do để xây dựng quốc gia thịnh vượng? Chí có sự tự do và thịnh vượng ấy, cuộc sống của dân Việt thôi lầm than và lạc hậu như bây giờ, th́ mọi hi sinh cho lí tưởng thống nhất và độc lập của bao nhiêu người trong chiến tranh mới hóa ra có giá trị.
Những ngày nóng bỏng cuối tháng Tư 2012
Thái Phục Nhĩ